પરમાણુ કાર્યક્રમના જનક-ડો.હોમી જહાંગીર ભાભા

આજે  (30 ઓક્ટોબર, 2023) ભારતના પરમાણુ કાર્યક્રમના જનક ડૉ. હોમી જહાંગીર ભાભાની 114મી જન્મજયંતિ

પરમાણુ વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં ભારતને શક્તિશાળી દેશ બનાવવાનું હોમી જહાંગીર ભાભાનું વિઝન છે જેના કારણે આજે દેશ એક મજબૂત પરમાણુ શક્તિ તરીકે કાઠું કાઢ્યું છે. તેમને દેશમાં પરમાણુ કાર્યક્રમના પિતા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. મૃત્યુના ત્રણ મહિના પહેલા જ તેણે કહ્યું હતું કે જો તેને છૂટ મળે તો તે માત્ર 18 મહિનામાં એટમ બોમ્બ બનાવી લેશે.

23 જાન્યુઆરી, 1966ના રોજ તેમનું પ્લેન ક્રેશ થયું અને તેમનું મૃત્યુ રહસ્ય જ રહ્યું. 117 મુસાફરોને લઈને યુરોપથી જીનીવા જઈ રહેલું વિમાન ક્રેશ થયું હતું. તેમનું મૃત્યુ એક રહસ્ય માનવામાં આવે છે કારણ કે અકસ્માતમાં મૃત્યુ પામેલા કોઈપણ મુસાફરનો મૃતદેહ મળ્યો નથી.

હોમી જહાંગીર ભાભા સાથે જોડાયેલી કેટલીક રસપ્રદ વાતો 

હોમી જહાંગીર ભાભાનો જન્મ 30 ઓક્ટોબર, 1909ના રોજ મુંબઈમાં એક પારસી પરિવારમાં થયો હતો. પિતાનું નામ હોર્મુસજી ભાભા હતું, જેઓ પ્રખ્યાત વકીલ હતા. માતા મેહરબાઈ ટાટા ઉદ્યોગપતિ રતનજી દાદાભોય ટાટાના પુત્રી હતા. ભાભાનો જન્મ એક સમૃદ્ધ પરિવારમાં થયો હતો અને મુંબઈમાં પ્રાથમિક શિક્ષણ પૂર્ણ કર્યા બાદ તેઓ મિકેનિકલ એન્જિનિયરિંગનો અભ્યાસ કરવા માટે 1930માં અમેરિકાની કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં ગયા હતા. તેના પિતા અને કાકાની સલાહ પર તેણે મિકેનિકલ એન્જિનિયરિંગનો અભ્યાસ કર્યો. પછી ભૌતિકશાસ્ત્રમાં તેમનો રસ વધ્યો અને તેમણે 1935માં બ્રિટનની કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાંથી ન્યુક્લિયર ફિઝિક્સમાં પીએચડી કર્યું. તેમના પિતા અને કાકાનો વિચાર હતો કે જ્યારે તેઓ અભ્યાસ કરીને ઈંગ્લેન્ડથી પાછા ફરશે ત્યારે તેઓ જમશેદપુરમાં ટાટા સ્ટીલ અથવા ટાટા મિલ્સમાં મેટલર્જિસ્ટ તરીકે કામ કરશે.

વર્ષ 1940માં જ્યારે બીજું વિશ્વ યુદ્ધ શરૂ થયું ત્યારે હોમી ભાભા રજાઓ માણવા ભારત આવ્યા હતા અને તેઓ અહીં જ રોકાયા હતા. ત્યારબાદ તેઓ ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટીટ્યુટ ઓફ સાયન્સ, બેંગ્લોરમાં રીડર તરીકે જોડાયા. આ પછી, વર્ષ 1944માં, સર દોરાબજી ટાટા ટ્રસ્ટને ભૌતિકશાસ્ત્રમાં સંશોધન માટે એક સંસ્થા સ્થાપવાનો પ્રસ્તાવ મૂકવામાં આવ્યો અને ડિસેમ્બર 1945માં, આ દરખાસ્ત પર, ટાટા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ફંડામેન્ટલ રિસર્ચ (TIFR), ભારતીય પરમાણુ સંશોધનની સ્થાપના કરવામાં આવી.

હોમી ભાભાએ પૂર્વ વડાપ્રધાન પંડિત જવાહરલાલ નેહરુને પરમાણુ કાર્યક્રમ શરૂ કરવા માટે રાજી કર્યા. એપ્રિલ 1948 માં, પરમાણુ ઉર્જા કાયદો પસાર કરવામાં આવ્યો અને હોમી ભાભાને પરમાણુ કાર્યક્રમના નિયામક તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા. ભારતીય પરમાણુ ઉર્જા આયોગ (IAEC) ની રચના એટોમિક એનર્જી એક્ટ હેઠળ કરવામાં આવી હતી, જેનો ઉદ્દેશ્ય પરમાણુ ઉર્જા ક્ષેત્રે ભારતને તેના પગ પર ઉભા કરવાનો હતો. દક્ષિણ ભારતના દરિયાકાંઠાના વિસ્તારોમાં મળી આવતા યુરેનિયમ અને થોરિયમનો ઉપયોગ પરમાણુ કાર્યક્રમ માટે થતો હતો.

દેશનું પ્રથમ પરમાણુ રિએક્ટર વિકસાવ્યું

હોમી જહાંગીર ભાભા એટોમિક એનર્જી કમિશનના ડિરેક્ટર હતા અને દેશના પરમાણુ કાર્યક્રમની જવાબદારી તેમને સોંપવામાં આવી હતી. તેમના નેતૃત્વ હેઠળ એટોમિક એનર્જી કમિશને 1956માં પ્રથમ પરમાણુ રિએક્ટર, અપ્સરા વિકસાવી હતી. દેશને હમણાં જ આઝાદી મળી હતી, તેથી યુરોપ અને અમેરિકા જેવા દેશોને ખાતરી નહોતી કે ભારત પરમાણુ ઊર્જા ક્ષેત્રે કંઈ ખાસ કરી શકશે. રિએક્ટર બનાવતી વખતે ભારતને ઘણી મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડ્યો હતો.

પરમાણુ બોમ્બ મુદ્દે લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી સાથે મતભેદો

જવાહરલાલ નેહરુ પછી લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી દેશના વડાપ્રધાન બન્યા ત્યારે હોમી ભાભા માટે પરિસ્થિતિ બદલાઈ ગઈ. શાસ્ત્રી કટ્ટર ગાંધીવાદી હતા અને અણુશસ્ત્રોના વિરોધી હતા, તેથી હોમી ભાભા માટે મોટી સમસ્યા ઊભી થઈ. હોમી ભાભા પર લખાયેલ પુસ્તક 'હોમી જે ભાભા એ લાઈફ'માં લેખક બખ્તિયાર દાદાભોયે લખ્યું છે કે લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી સમજી રહ્યા ન હતા કે ભાભા શું સમજાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા હતા. 8 ઓક્ટોબર, 1964ના રોજ, હોમી ભાભાએ ચીનના પરમાણુ પરીક્ષણ પહેલા 18 મહિનાની અંદર લંડનમાં પરમાણુ પરીક્ષણની જાહેરાત કરી હતી. તેના પર લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીએ કહ્યું કે પરમાણુ પ્રબંધનને કડક આદેશ છે કે એવો કોઈ પ્રયોગ ન કરો જે પરમાણુ ઊર્જાના શાંતિપૂર્ણ ઉપયોગની વિરુદ્ધ હોય. આ પછી હોમી ભાભાએ લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીને પરમાણુ શક્તિના શાંતિપૂર્ણ ઉપયોગ માટે સમજાવ્યા.

અણુબોમ્બ બનાવવાની જાહેરાત 

1965માં ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયો પર એક ઈન્ટરવ્યુ દરમિયાન હોમી જહાંગીર ભાભાએ પરમાણુ બોમ્બ બનાવવાની જાહેરાત કરીને આખી દુનિયાને ચોંકાવી દીધી હતી. પોતાના ઈન્ટરવ્યુમાં હોમી ભાભાએ કહ્યું હતું કે, 'જો મને છૂટ મળે તો હું 18 મહિનામાં ભારત માટે એટમ બોમ્બ બનાવી શકીશ.'

હોમી ભાભાનું મૃત્યુ રહસ્યમય 

હોમી ભાભા એર ઈન્ડિયાની ફ્લાઈટ દ્વારા જીનીવા જઈ રહ્યા હતા. વિમાનમાં મુસાફરો અને ક્રૂ મેમ્બર સહિત કુલ 117 લોકો સવાર હતા. 24 જાન્યુઆરી, 1966ના રોજ જિનીવામાં લેન્ડિંગની થોડી મિનિટો પહેલા જ પ્લેન ક્રેશ થયું હતું. ફ્રાન્સના અધિકારીઓના જણાવ્યા અનુસાર, બચાવકર્મીઓએ મુસાફરોને શોધવાનો પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ કંઈ મળ્યું નહીં અને ખરાબ હવામાનને કારણે બચાવ કામગીરી અટકાવવી પડી. આ પછી, જ્યારે ફરીથી તપાસ શરૂ કરવામાં આવી ત્યારે મોટાભાગનો કાટમાળ ગ્લેશિયરમાં ધસી ગયો હતો, તેથી ન તો બ્લેક બોક્સ કે અન્ય કોઈ ભાગ મળી શક્યો. 

આ પણ વાંચો - Supreme Court : મનીષ સિસોદિયાને સુપ્રીમ કોર્ટમાંથી જામીન કેમ ન મળ્યા? સુનાવણી દરમિયાન SC એ કહી આ વાત…