Ramcharitmanas : सहज सनेह बिबस रघुराई…

Ramcharitmanas- सहज सनेह बिबस रघुराई…

રામ કરતાં સંવાદિતાનું વધુ સારું ઉદાહરણ બીજે ક્યાં મળે? વનવાસી રામનું સમગ્ર જીવન સામાજિક સમરસતાનો અનુકરણીય માર્ગ છે. પ્રભુ તેમના વનવાસ દરમિયાન દરેક પગલે સમાજની છેલ્લી વ્યક્તિને ભેટયા હતા-અપનાવ્યા હતા. આ દ્વારા તેમણે સંદેશ આપ્યો કે માણસની અંદર એક જ આત્મા છે - ભગવાન, અંશ અને આત્મા, અમર.

જ્યારે વાલ્મીકિજીએ રામાયણની રચના કરી ત્યારે તેનો હેતુ શીખવવાનો અને કહેવાનો હતો કે વિશ્વનું આદર્શ જીવન કેવું  હોવું જોઈએ?  પરંતુ જ્યારે બાબા તુલસીદાસે રામચરિતમાનસ (Ramcharitmanas)ની રચના કરી ત્યારે તેમની ઈચ્છા વિશ્વને ઉપદેશ આપવાની નહિ પણ આપણા પોતામાં શાંતિ લાવવાની હતી.

भाषाबद्ध करबि मैं सोई, मोरे मन प्रबोध जेहिं होई।

Ramcharitmanas-રામચરિતમાનસનું 450મું વર્ષ શરૂ થઈ રહ્યું છે. આ કેટલો આનંદનો સમય છે. ગોસ્વામી તુલસીદાસજીએ રામચરિતમાનસની રચના કરીને હેતુ બદલી નાખ્યો છે. જ્યારે વાલ્મીકિજીએ રામાયણની રચના કરી ત્યારે તેનો ઉદ્દેશ્ય શીખવવાનો અને કહેવાનો હતો કે વિશ્વનું આદર્શ જીવન શું હોવું જોઈએ. પરંતુ જ્યારે બાબા તુલસીદાસે રામચરિતમાનસની રચના કરી ત્યારે તેમની ઈચ્છા વિશ્વને ઉપદેશ આપવાની નહિ પણ પોતાનામાં શાંતિ લાવવાની હતી. પોતાના સુખની ઈચ્છા હતી.

રામચરિતમાનસ લખવાના ત્રણ કારણો બાબાએ સમજાવ્યા છે. ..સ્વંતઃ સુખાય તુલસી રઘુનાથ ગાથા. એટલે કે હું મારા પોતાના આનંદ માટે લખું છું. બીજું કારણ - દુનિયાને ઉપદેશ આપવા માટે નહીં, પરંતુ મારા મનને પ્રકાશિત કરવા અને જ્ઞાનનો પ્રકાશ મેળવવા માટે, તેથી જ મેં તેની રચના કરી.

દુનિયાને નહીં પણ પોતાના મનને સંબોધી

તુલસીદાસજીએ Ramcharitmanas આપી દુનિયાને નહીં પણ પોતાના મનને સંબોધી છે. અને ત્રીજું કારણ - ગાવાથી વાણી શુદ્ધ થવી જોઈએ. તેથી જ્યારે પણ આપણે રામચરિતમાનસ વાંચીએ કે સાંભળીએ ત્યારે મન શુદ્ધ થવા લાગે છે. ભક્તિની ભાવના જાગે છે. મન ભગવાનમાં પ્રપન્ન થવા લાગે છે. એવો તેનો મહિમા છે.

આજે રામચરિતમાનસની લોકપ્રિયતા દિવસેને દિવસે વધી રહી છે. તેની ખ્યાતિ દુનિયાના ખૂણે ખૂણે ફેલાઈ ગઈ છે. આપણે સૌ માનીએ છીએ અને શ્રદ્ધા ધરાવીએ છીએ કે જ્યાં પણ આ કથા સંભળાય છે ત્યાં હનુમાનજી મહારાજ પોતે બેસીને સાંભળે છે. प्रभु चरित सुनिबे को रसिया, राम लखन सीता मन बसिया  તેથી જ આ પુસ્તક અદ્ભુત છે.

જ્યારે ભગવાન રામની વાત આવે છે, ત્યારે તેઓ મર્યાદા પુરુષોત્તમ છે. ચાલો બધાને સાથે લઈ ચાલીયે.  કોઈ ભેદભાવ નહી. કોઈ અજાણી વ્યક્તિ. દરેક માટે આદર, દરેક માટે સ્નેહ, દરેક માટે પ્રેમ, આ રામજીના પાત્રની વિશેષતા છે. તે બધાના રામ છે અને બધા તેના છે. પશુ-પક્ષી, સ્ત્રી-પુરુષ, વનવાસી અને વનવાસી, વંચિત, એટલે કે એવો કોઈ વર્ગ નથી કે જે રામનો ન હોય અને રામ એમના ન હોય.

બધા એકબીજાને પ્રેમ કરે એજ રામની ભક્તિ છે. આ જ રામ છે. આ રામરાજ્ય છે. આજે દુનિયામાં સંકટ છે, લડાઈઑ ચાલી રહી છે, વિપત્તિઓ છે, તીવ્ર મતભેદ છે, યા બધું રામના આશ્રયથી દૂર રહેવાને કારણે છે. પરંતુ જેવો જ વ્યક્તિ પ્રભુશ્રી નજીક આવે છે, તેને બધી મુશ્કેલીઓમાંથી મુક્તિ મળે છે. બસ આ જ છે- ભગવાન શ્રી રામનું ચરિત્ર છે.

રામ બધાના છે

રામને કોઈ એક ઘાટ કે બંધનમાં બાંધી શકાય નહીં. તેનું પાત્ર સિંધુ જેવું છે. અમાપ, અનંત. જ્યાં દરેક પ્રવાહ જ્ઞાનનો પ્રવાહ છે. તેમનું ચરિત્ર એવું છે કે તે જંગલમાં ગયા પછી પણ માતા કૈકેયી પ્રત્યે કોઈ દુર્ભાવ રાખતા નથી. તેમના મનમાં માત્ર આદેશની-આજ્ઞાની લાગણી છે. અને જ્યારે તે પાછા અયોધ્યા પધારે છે  ત્યારે તે પહેલાં તે માતા કૈકેયીને ચરણસ્પર્શ કરે  છે.  માતા કૈકેયી તેના રામના કપાળને ચુંબન કરે છે.

ભાઈ,આ જ રામ છે. એક તરફ રાવણ સુવર્ણ લંકામાં રહે છે અને બીજી બાજુ રાજા રામ પણ રાજમહેલમાં રહે છે. પરંતુ ફરક એ છે કે તેઓ હોડીવાળાને ક્યારેય ભૂલતા નથી. તેઓ શબરીના આદરને ક્યારેય નકારતા નથી.

નિષાદ રાજને ગળે લગાડ્યો અને નાવડીને પણ પૂરો આદર આપ્યો

રાજમહેલ કે ઝૂંપડી તેમના માટે દરેક સમાન છે. મુદ્દો એ છે કે જ્યારે તમે રાજા બનો  ત્યારે નાનાને ભૂલશો નહીં. રામના જીવનમાં આવા અસંખ્ય ઉદાહરણો છે. કેવટ, શબરી, જટાયુ, નલ-નીલ, ખિસકોલી, વિભીષણ, જામવંત, હનુમંત, કયો વર્ગ તેમની સાથે નથી?

રામજી ક્યારેય કોઈને ભૂલ્યા નથી. જ્યારે રામે વનમાં જતી વખતે નિષાદ રાજને ગળે લગાડ્યો ત્યારે પ્રબુએ  નાવડીને પણ પૂરો આદર આપ્યો. શબરીની આતિથ્ય સ્વીકારીને પ્રભુએ એંઠા બોર ખાધા. આટલું જ નહીં, ભગવાન રામ એવા તમામ લોકોને પોતાનો અંશ માને છે જેમને આજે કેટલાક લોકો હલકા માને છે. 

સમાજમાં આવો ભેદભાવ આવ્યો ક્યાંથી ?

રામના જીવનમાં ક્યારેય કોઈ  ભેદભાવ નહોતો. તો પછી આજે સમાજમાં આવો ભેદભાવ ક્યાંથી આવ્યો?

હિંદુ સમાજને જાતિઓમાં વહેંચીને આપણને અલગ કરવાનું ષડયંત્ર કરનારા લોકો કોણ છે? આ બધી વિચારવા જેવી બાબતો છે. સમગ્ર સમાજ એક શરીર સમાન છે. જો શરીરના કોઈપણ ભાગમાં ઈજા થાય તો આખું શરીર અસ્વસ્થ થઈ જાય છે. સમાજનો ખ્યાલ પણ એવો જ છે. જો સમાજનો કોઈ ભાગ નબળો હશે તો સામાજિક એકતાની લાગણી નબળી પડશે. તેથી, આજના સમયમાં રામથી વધુ સંવાદિતાનું બીજું ઉદાહરણ ક્યાંથી મળે? વનવાસી રામનું સમગ્ર જીવન સામાજિક સમરસતાનો અનુકરણીય માર્ગ છે.

માણસની અંદર એક જ જીવંત આત્મા

વનમાં જતી વખતે પ્રભુએ સમાજના છેવાડાના વ્યક્તિને દરેક પગલે ભેટી પડ્યા. આ દ્વારા તેમણે સંદેશો આપ્યો કે માણસની અંદર એક જ જીવંત આત્મા છે . ईश्वर अंश जीव अविनाशी।  તેઓ બહારથી અલગ-અલગ દેખાઈ શકે છે પરંતુ અંદરથી તેઓ સમાન છે.

આજે આપણે જોઈએ છીએ કે સામાજિક સમરસતાની લાગણીને ખતમ કરવા માટે કાવતરાઓ ઘડવામાં આવે છે. ઘણી બધી ખોટી હકીકતો ઘડવામાં આવે છે, અંદરોઅંદર ઝઘડા થાય છે, સમાજને નબળો પાડવાના વ્યવસ્થિત પ્રયાસો કરવામાં આવે છે. જેના કારણે સમાજની તાકાત તો નબળી પડે જ છે પરંતુ દેશને પણ નુકશાન થાય છે. વાસ્તવિક હકીકત એ છે કે પ્રાચીન સમયમાં આવું નહોતું. હકીકતમાં, સમાજમાં વિભાજનની રેખાઓ દોરનારા કેટલાક સ્વાર્થી લોકો આ ભેદભાવને જન્મ આપે છે.

રાવણ વિખવાદ લાવે છે પણ રામ જીવનમાં શાંતિ લાવે છે

જ્યારે આપણે રાવણના જીવન પર નજર કરીએ છીએ, ત્યારે તે હંમેશા પરેશાન અને સંઘર્ષમાં રહ્યો હતો. ઐશ્વર્ય હતું પણ જીવને શાંતિ નહોતી. શક્તિ હતી પણ અહંકાર એના કરતાં પણ વધારે હતો. જ્યારે તે સત્તા પર આવ્યો ત્યારે તે તેના પોતાના ભાઈનું અપમાન કરે છે, તેને મારવા દોડે છે, તેને ધિક્કારે છે અને તેને તેના રાજ્યમાંથી ભગાડે છે. આ એક રાક્ષસી વૃત્તિ છે. આ રાવણનો સ્વભાવ છે. રામનો સ્વભાવ બિલકુલ વિપરીત છે. તેઓ દરેકને આદર આપે છે. સાચો રસ્તો બતાવે છે. નાની ખિસકોલીને પણ માન આપવાથી તેનું સન્માન વધી જાય છે.

આજકાલ આસુરી વૃત્તિઓનો પ્રકોપ વધ્યો છે. ભાઈઓ અંદરોઅંદર લડે છે, ઘરોમાં ઝઘડા થાય છે, મિલકત અંગે ઝઘડો થાય છે, પિતા પુત્રનું અપમાન કરે છે અને પુત્ર પિતાનું અપમાન કરે છે. સમાજમાં અનેક રીતે ઝેર ઓકવામાં આવી રહ્યું છે. એકબીજામાં કેવી રીતે લડવું તે અંગે ષડયંત્ર રચવામાં આવે છે. આ બધું એટલા માટે થાય છે કારણ કે તેમના જીવનમાં રામ નથી. જ્યાં રામ છે ત્યાં ઝઘડા નથી, પ્રેમ છે. પ્રેમ ફેલાય છે. પરસ્પર દુશ્મનાવટ જાતે જ દૂર થાય છે અને સમાધાન થાય છે. કારણ કે આ રામનો સ્વભાવ છે. તેથી, આપણે એ જાણવાનો પ્રયત્ન કરતા રહેવું જોઈએ કે રામ આપણા જીવનમાં કેવી રીતે આવે છે અને આપણે તેમની નજીક કેવી રીતે જઈએ છીએ ? એ જ પાલનહાર અને ઇષ્ટદેવ છે. 

ગરીબોની સેવા, રામની સેવા

મનમાં એક સવાલ ઉઠી રહ્યો છે કે સૌથી સુંદર શરીર કોનું છે. તો કાકભુસુંડીજી કહે છે बड़े भाग मानुष तन पावा, सुर दुर्लभ सब ग्रंथनि गावा। 

માનવદેહ દેવતાઓ માટે પણ આ દુર્લભ છે. કોઈ પણ માણસ સત્કર્મ કરીને ભગવાન બની શકે છે, પરંતુ ભગવાનની કૃપાથી જ માનવતા પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. ભગવાને આપણને બધાને માનવ બનાવીને આપણને  સન્માન આપ્યું છે.મનુષ્ય જન્મ  શ્રેષ્ઠ છે. આનો અર્થ એ છે કે ભગવાન આપણને ખૂબ પ્રેમ કરે છે. તેથી, આપણી પણ જવાબદારી છે કે જેઓ આપણને પ્રેમ કરે છે તેમને પણ પ્રેમ કરીએ,વારતહેવારે એમને યાદ કરીએ,દરિદ્રનારાયણની પૂજા કરીએ અને તેમના દ્વારા બતાવેલ માર્ગને અનુસરીએ. નિરાધારોની સેવા કરો. સમાજની છેલ્લી હરોળમાં બેઠેલી વ્યક્તિની તમારી ક્ષમતા મુજબ સેવા કરો. આ રામની સેવા છે. આ માનવતા છે. આ જીવનનો સાર છે. કારણ કે ભગવાન શ્રી રામે મૂર્તિમંત કર્યા છે –– विप्र धेनु सुर संत हित, लीन्हि मनुज अवतार .આ ચારેયના ભલા માટે ભગવાને અવતાર લીધો. રાવણ આ ચાર विप्र धेनु सुर संतનો વિરોધી હતો. ભગવાન રામનો રાવણ સામે કોઈ વિરોધ નહોતો. તેમના માટે પણ શુભકામનાઓ પાઠવી હતી. काजु हमार तासु हित होर्र्ई…।

દશાનની અને દશરથીની વિચારધારાઓ વચ્ચે સંઘર્ષ

ભગવાન શ્રી રામે રાવણને માર્યો નથી એને તાર્યો છે. રાવણની પત્ની મંદોદરીએ રાવણને સંબોધીને કહ્યું - હે નાથ ! તમે જીવનભર વિશ્વાસઘાત કરતા રહ્યા, પરંતુ ભગવાનની કૃપાથી તેમણે તમને એમના ધામમાં  સ્થાન આપ્યું. હું રામને વંદન કરું છું. તેથી, રાવણનો વધ રામ દ્વારા નહીં, પરંતુ તેના કાર્યોથી થયો હતો.

વાસ્તવમાં રામરાવણ યુધ્ધ दशाननी અને दसरथी એ વિચારધારાનો સંઘર્ષ હતો. દશાનની અને દશરથીની વિચારધારાઓ વચ્ચે સંઘર્ષ થયો. દશાનનની વિચારધારા ભોગવિલાસ અને અપહરણની છે. રાવણે બળજબરી કરીને બધું જ મેળવ્યું.  સોનાની લંકા હોય કે સુર, નર, મુનિ અને ગાંધર્વ કન્યાઑ હોય. પરંતુ શ્રી રામની વિચારધારા બલિદાન અને સમર્પણની છે. 

એક બાજુ ત્યાગ અને સમર્પણ છે અને બીજી બાજુ ભોગવિલાસ અને અનીતિ છે. તેથી જ આજે પણ આપણે જોઈએ છીએ કે ભૌતિકવાદ અને આધ્યાત્મિકતા વચ્ચે સંઘર્ષ ચાલી રહ્યો છે. 

गृह कारज नाना जंजाला…। 

રામ કથાનો સંદેશ એક સારા અને સાચા વ્યક્તિ બનવાનો છે. આજે સમાજમાં અનેક વિકૃતિઓ જોવા મળે છે. કારણ કે આપણા જીવનમાં રામ કથાનું અમૃત નથી. મર્યાદા પુરુષોત્તમના ચરિત્રને જીવંત કરવાની જરૂર છે.

ભેદભાવથી ઉપર ઊઠીને તેમના ભક્ત બનવું. રામના નામમાં એવી શક્તિ છે. રામ કથા એ પૃથ્વીનું કલ્પવૃક્ષ છે. તે કામધેનુ છે. તે ચિંતામણિ છે. જેમ કૈલાસમાં માનસરોવર છે, તેવી જ રીતે રામચરિતમાનસ પણ માનસરોવર છે. 

સંસારમાં ડગલે ને પગલે જંજાળ છે. गृह कारज नाना जंजाला…। ….

આધ્યાત્મિક માર્ગ પર અનેક તોફાનોનો સામનો કરવો પડે છે. પરંતુ જ્યારે આપણે ભગવાનનું શરણ લઈએ છીએ ત્યારે આપણને આ બધામાંથી રાહત મળે છે.

Ramcharitmanas આપણને આપણા જ આંતરશત્રુઓથી બચાવે છે બસ, સ્વને ભૂલી શરણાગતિ સ્વીકારવી જ પડે. 

રામના શરણ વગર અનુરાગ શક્ય નથી. રામકથા માનવજાતને બોધ આપનારી છે.

બાબાએ રામચરિતમાનસ દ્વારા શ્રી રામના ચરિત્રને રજૂ કરીને સામાજિક મૂલ્યોની સ્થાપના કરી. શ્રી રામનું ચરિત્ર Ramcharitmanas લોકોનું આદર્શ ચરિત્ર છે.

આ પણ વાંચો- Mahakumbh 2025 પહેલા કુંભ મેળાનો શું છે ઇતિહાસ? જાણો તેના વિશે