Film Dhurandhar : ટીકાકારોની આગ અને દર્શકોનો પ્રેમ -આખરે સત્ય શું છે?
Film Dhurandhar : તાજેતરમાં જ ફિલ્મ ધુરંધર રીલીઝ થઈ. આ ફિલ્મ ઇસ્લામ રફીઓ અને પાકિસ્તાન પ્રેમીઓ માટે જીવની બળતરા સાબિત થઈ.
પહેલા તો એ કહો કે શું વિવાદોના કારણે એક સારી ફિલ્મ જોવાની તક ગુમાવવી જોઈએ?
શું પાકિસ્તાનમાં ભારતના જાસૂસ નથી? ભારતમાં તો દેખીતી રીતે પાક આતંક વિનાશ વેરી જ રહ્યો છે.
ફિલ્મ ધુરંધરની વાત કરીયે તો એમાં 26/11 ના હુમલાના આયોજનની આગોતરી વાતચીત ટ્રેસ થઈ છે એ ટેલિફોનિક વાત અક્ષરશ: ટેક્સ્ટ અને ઓરિજિનલ સાઉન્ડ ટ્રેક બતાવ્યો છે અને એ ય લાલચોળ સ્ક્રીન પર ફિલ્મી પડદે દેખાય છે,સંભળાય છે. 'ગઝવા એ હિન્દ' અને 'કાફિરોને દેખો ત્યાં મારો" વિચારધારાને ને 'ધુરંધર'માં બખૂબી ફિલ્માવાઈ છે.
નોટબંધી કરવા પાછળનો એક આશય પાકિસ્તાનને આર્થિક ફટકો મારવાના ઊદ્દેશથી હતો.બોલો,કેમ? બહુ ઉચ્ચા કક્ષાએ બેઠેલા અધિકારીઓએ પણ આ માટે કારણભૂત હતા. પાકિસ્તાનની કરન્સી છાપતી એજન્સીને જ ભારતની કરન્સી નોટ્સ છાપવાનો કોંટ્રેક્ટ અપાયેલો. આવાં તો કેટલાંય નગ્ન સત્યો 'ધુરંધર'થી જ ભારતીયોને ખબર પડી.
Film Dhurandhar-ફિલ્મની શરૂઆત ગીતાના શ્લોકથી શરૂ થાય છે એનો ય ય વિરોધ ???
ફિલ્મો એ સમાજનું દર્પણ છે. છેવાડાના માણસ સુધી ફિલ્મ એક એવું માધ્યમ છે જે સહેલાઇથી પહોંચી શકે. ..અને એટ્લે જ લિબ્રાંડું લોબીને ક્યાંથી સહન થાય?
Film Dhurandhar : બખૂબી ફિલ્મ ભા રતમાં જિંગોઇસ્ટિક ફિલ્મોના વધતા ચલણના મુખ્ય કારણો
૧. જનતાની માંગ અને બોક્સ ઓફિસ સફળતા (Audience Demand & Box Office Success)
સલામત અને ખાતરીપૂર્વકનો નફો: દેશભક્તિની થીમ પર આધારિત ફિલ્મો (ખાસ કરીને સ્પાય થ્રિલર, આર્મી ઓપરેશન્સ અને ઐતિહાસિક ગાથાઓ) બોક્સ ઓફિસ પર મજબૂત વળતર આપે છે. ફિલ્મ નિર્માતાઓ જનતાની રાષ્ટ્રવાદી લાગણીઓને રોકડવા માટે આ વિષયોને પ્રાથમિકતા આપે છે.
સામાજિક-રાજકીય વાતાવરણ: ભારતીય સમાજમાં રાષ્ટ્રવાદ અને રાષ્ટ્રીય ગૌરવની ભાવના છેલ્લા દાયકામાં ઘણી પ્રબળ બની છે. ફિલ્મો આ લાગણીઓનું પ્રતિબિંબ બની જાય છે.
૨. રાજકીય વાતાવરણ અને સરકારી પ્રોત્સાહન (Political Climate & State Support)
શાસક પક્ષનો ઝુકાવ: કેન્દ્ર સરકારની નીતિઓ અને રેટરિકમાં રાષ્ટ્રીય ઓળખ અને દેશભક્તિ પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. આ વાતાવરણ ફિલ્મોને રાષ્ટ્રવાદી વિષયો અપનાવવા માટે પરોક્ષ પ્રોત્સાહન આપે છે.
સોફ્ટ પાવર પ્રોપેગેન્ડા: ઘણી વખત, આવી ફિલ્મો સરકારના ચોક્કસ વર્ણનને (Narrative) મજબૂત બનાવવામાં મદદ કરે છે, જેમાં દેશના હીરોને મહિમાવંત કરવામાં આવે છે અને વિપક્ષી નેતાઓ અથવા પાડોશી દેશોને 'વિલન' તરીકે રજૂ કરવામાં આવે છે.
૩. બદલાયેલું વર્ણન (Shifting Narratives)
પાકિસ્તાન-કેન્દ્રિત થીમ્સ: 1990ના દાયકાથી જ ભારત-પાકિસ્તાન સંઘર્ષ (જેમ કે કારગિલ યુદ્ધ અને આતંકવાદી હુમલાઓ) હિન્દી સિનેમામાં સતત ચાલતી થીમ રહી છે. જોકે, આધુનિક ફિલ્મોમાં આ સંઘર્ષને વધુ આક્રમક અને એકતરફી (one-sided) રીતે બતાવવામાં આવે છે.
ઐતિહાસિક ઘટનાઓનું પુનર્વર્ણન: ઘણી ફિલ્મો જૂની ઐતિહાસિક ઘટનાઓ અથવા રાષ્ટ્રીય હીરો (જેમ કે સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓ)ના જીવનને પણ ઉગ્ર રાષ્ટ્રવાદી એંગલથી રજૂ કરે છે, જે ક્યારેક વિવાદોનું કારણ બને છે.
૪. હરીફાઈ અને મીડિયાનું યોગદાન (Competition & Media Role)
હોલીવુડની અસર: જેમ હોલીવુડ અમેરિકન વિદેશ નીતિ અને સૈન્યને ગૌરવશાળી બનાવતી ફિલ્મો બનાવે છે, તેમ ભારતીય નિર્માતાઓ પણ તે જ પેટર્નને અનુસરી રહ્યા છે, જેમાં ભારતીય અપવાદવાદ (Indian Exceptionalism) ને પ્રદર્શિત કરવામાં આવે છે.
24x7 ન્યૂઝ મીડિયા: સતત ચાલતા ન્યૂઝ કવરેજ, જેમાં રાષ્ટ્રવાદી અને ભાવનાત્મક મુદ્દાઓ પર ભાર મૂકવામાં આવે છે, તે જનતામાં ઉગ્ર રાષ્ટ્રીયતાની ભાવનાને ઉત્તેજિત કરે છે. Film Dhurandhar ફિલ્મના નિર્માતાઓ આ માહોલનો ફાયદો ઉઠાવે છે.
Film Dhurandhar : જિંગોઇસ્ટિક ફિલ્મોના લક્ષણો
જિંગોઇસ્ટિક ફિલ્મો સામાન્ય રીતે નીચે મુજબના તત્વો ધરાવે છે:
આક્રમક એક્શન: હીરોનો તેના વિરોધીઓ પરનો વિજય અતિશય આક્રમક રીતે બતાવવામાં આવે છે.
સરળ દ્વિભાજન (Black & White Dichotomy): વિશ્વને સારા (ભારત) અને ખરાબ (શત્રુ દેશ/તત્વો) માં વહેંચી દેવામાં આવે છે, જેમાં જટિલતા કે ગ્રે શેડ્સને સ્થાન મળતું નથી.
લાગણીસભર સંવાદો: ફિલ્મના ડાયલોગ્સ તાળીઓ પડાવનારા અને ઉગ્ર રાષ્ટ્રવાદી ભાવનાઓથી ભરપૂર હોય છે.
લશ્કરી ગૌરવ: સશસ્ત્ર દળોની કાર્યવાહીને અતિશયોક્તિભરી રીતે ગૌરવવંત કરવામાં આવે છે, ઘણીવાર વાસ્તવિકતા અને યુદ્ધની જટિલતાને અવગણીને.
આ વલણ ભારતીય સિનેમાને બોક્સ ઓફિસ પર સફળતા અપાવે છે, પરંતુ કેટલાક વિવેચકો માને છે કે ફિલ્મ-ધુરંધર ડાબેરિયો માટે સંદેશાના સંતુલન (Balance of Message) અને કલાત્મક સ્વતંત્રતાને અસર કરે છે.
ફિલ્મ 'ધુરંધર' (Durandhar) રિલીઝ થયા પછી, સોશિયલ મીડિયા અને મીડિયાના અમુક વર્ગોમાં તેની ટીકા અને વિરોધ વિશે જે ચર્ચાઓ થઈ, તેમાં એક મુખ્ય મુદ્દો 'લિબ્રાન્ડુ' (Libtard/Liberal) શબ્દનો ઉપયોગ કરીને વિરોધીઓની ટીકાને જિંગોઇસ્ટિક (Jingoistic - ઉગ્ર રાષ્ટ્રવાદી) ગણાવવામાં આવી છે.
'ધુરંધર' પરની ટીકા અને 'જિંગોઇઝમ'નું આળ
ફિલ્મ 'ધુરંધર' એ તેના વિષયવસ્તુ (Subject matter) અને રજૂઆતને કારણે એક ધ્રુવીકરણ કરનારી ફિલ્મ બની છે. આ વિવાદને સમજવા માટે નીચેના મુદ્દાઓ પર ધ્યાન આપવું જરૂરી છે:
૧. 'લિબ્રાન્ડુ' ટીકાકારોનો વિરોધ (The Alleged 'Liberal' Criticism)
ફિલ્મના વિરોધીઓ અથવા વિવેચનાત્મક સમીક્ષા કરનારાઓ તરફથી સામાન્ય રીતે નીચે મુજબના મુદ્દાઓ ઉઠાવવામાં આવ્યા હતા, જેમને ટેકેદારો દ્વારા 'લિબ્રાન્ડુ' ટીકા ગણાવવામાં આવી:
ઉગ્ર રાષ્ટ્રવાદ (Overt Jingoism): વિવેચકોનું માનવું છે કે ફિલ્મ આધુનિક ભારતીય સ્પાય થ્રિલર ફિલ્મોની જેમ જ અતિશય ઉગ્ર અને એકપક્ષીય રાષ્ટ્રવાદ (Jingoism) પર ભાર મૂકે છે.
સંતુલનનો અભાવ: ટીકાકારો માને છે કે ફિલ્મ ભારત-પાકિસ્તાન સંઘર્ષને જટિલતાને બદલે ફક્ત 'ખરાબ પાકિસ્તાન vs. સારું ભારત'ના સરળ દ્વિભાજન (Dichotomy)માં રજૂ કરે છે.
હિંસાની ક્રૂરતા: ફિલ્મમાં બતાવવામાં આવેલી ક્રૂર અને બેફામ હિંસાને માત્ર કલાત્મક જરૂરિયાતને બદલે ઉત્તેજનાત્મક ગણાવવામાં આવી છે.
૨. 'વિરોધ જિંગોઇસ્ટિક છે' - આ ટીકાનો અર્થ શું છે?
જ્યારે ફિલ્મ પરના વિરોધને જિંગોઇસ્ટિક ગણાવવામાં આવે છે, ત્યારે તેનો અર્થ એ થાય છે કે:
વિરોધીઓની ટીકાને અવગણવી: ફિલ્મના ટેકેદારો અને ચાહકો માને છે કે જે લોકો આ ફિલ્મને 'ઉગ્ર રાષ્ટ્રવાદી' (Jingoistic) કહીને વખોડે છે, તેઓ પોતે જ "ભારતના હિતો વિરુદ્ધ" વાત કરી રહ્યા છે.
ભારતીય એજન્ટોની વાસ્તવિકતાનો સ્વીકાર: ટેકેદારો દલીલ કરે છે કે પાકિસ્તાની ધરતી પર ભારતીય એજન્ટોએ જે જોખમોનો સામનો કરવો પડે છે, તેનું ક્રૂર અને વાસ્તવિક ચિત્રણ કરવું એ જિંગોઇઝમ નથી, પરંતુ દેશભક્તિની વાસ્તવિકતા છે.
'લઘુતાગ્રંથિ'નું આળ: ટેકેદારો દ્વારા એવી ટીકા કરવામાં આવે છે કે વિરોધ કરનારાઓને ભારતીય એજન્ટોની તાકાત અને સફળતા દર્શાવતી ફિલ્મ ગમતી નથી, જે તેમની 'ભારતને નબળું બતાવવાની' માનસિકતા દર્શાવે છે.
ટૂંકમાં, ફિલ્મનું સમર્થન કરનારાઓ માને છે કે: "આ એક સ્પષ્ટપણે દેશભક્તિની ફિલ્મ છે. જો તમને આ ફિલ્મમાં બતાવેલી દેશભક્તિ કે પાકિસ્તાન પર કરવામાં આવેલી કાર્યવાહી પસંદ નથી આવતી, તો તમારી માનસિકતા પક્ષપાતી (biased) અથવા વિદેશી હિતો તરફી છે."
૩. ટીકાઓનું રાજકીય ધ્રુવીકરણ (Political Polarization)
'ધુરંધર' જેવી ફિલ્મો પરની ચર્ચા હવે માત્ર સિનેમા પૂરતી મર્યાદિત રહેતી નથી, પરંતુ તે રાજકીય પક્ષ અને વિચારધારા સાથે જોડાઈ જાય છે.
| પાસું | ફિલ્મનું સમર્થન કરનારાઓ | ફિલ્મને 'લિબરલ' કહીને ટીકા કરનારાઓ |
| વિચારધારા | જમણેરી (Right Wing) તરફ ઝુકાવ | ડાબેરી (Left Wing)/ઉદારવાદી (Liberal) તરફ ઝુકાવ |
| મુખ્ય દલીલ | આ દેશભક્તિ છે, વાસ્તવિકતા છે. | આ ઉગ્ર રાષ્ટ્રવાદ (Jingoism) છે, પ્રોપેગેન્ડા છે. |
| વિરોધનું વર્ણન | વિરોધ કરનારાઓ જિંગોઇસ્ટિક અને દેશવિરોધી છે. | ફિલ્મ બનાવનારાઓ આંધળો રાષ્ટ્રવાદ (Blind Nationalism) ફેલાવે છે. |
ફિલ્મ 'ધુરંધર' પરની ટીકાઓ અને તેના પર વળતા પ્રહાર (Counter-criticism) એ દર્શાવે છે કે આજના ભારતીય સિનેમામાં દેશભક્તિ અને વિદેશ નીતિના વિષયો અત્યંત સંવેદનશીલ બની ગયા છે. જ્યારે વિરોધીઓ ફિલ્મની એકપક્ષીય રજૂઆતને 'જિંગોઇસ્ટિક' ગણાવે છે, ત્યારે ફિલ્મના ચાહકો વિરોધીઓની ટીકાને જ વળતી 'જિંગોઇસ્ટિક' અને 'રાષ્ટ્રવિરોધી' પ્રવૃત્તિ ગણાવે છે. આ આખી ચર્ચામાં, ફિલ્મના કલાત્મક મૂલ્યાંકનને બદલે વિચારધારાનું ધ્રુવીકરણ વધુ પ્રબળ બન્યું છે.
લેખ વાંચ્યો? તો હવે એક અંતિમ પ્રશ્ન: શું 'ધુરંધર' માત્ર વિવાદો માટે યાદ રહેશે કે પછી એક શક્તિશાળી સિનેમેટિક પ્રયાસ તરીકે?
આ પણ વાંચો : Dhurandhar માં અક્ષય ખન્નાની એન્ટ્રી સોશિયલ મીડિયા પર થઇ વાયરલ