Mahatma Jyotiba Phule : સામાજિક સમરસતાનો રામ સેતુ

Mahatma Jyotiba Phule : મહાત્મા જ્યોતિબા ફુલેએ ભારતીય સમાજમાં સર્જાયેલી વિસંગતતાઓને દૂર કરવા માટે વિવિધ માધ્યમો દ્વારા સતત સંઘર્ષ કર્યો.(Christian missionary)ખ્રિસ્તીઓએ જ્યોતિરાવ ફુલેને ધર્માંતરણ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો અને તેમની ઇચ્છાઓ અનુસાર તેમને ઘડવાનો પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ ખ્રિસ્તી ધર્મ તેમના પર ક્યારેય પ્રભાવ પાડી શક્યો નહીં, કારણ કે હિન્દુ ધર્મ તેમનો પાયો હતો.

મહાત્મા જ્યોતિબા ફુલેએ હિંદુ ધર્મ કેમ ન છોડ્યો?

છેલ્લા ઘણા દાયકાઓથી મિશનરીઓ, ડાબેરીઓ, કહેવાતા સેક્યુલરો અને હવે જય ભીમ-જય મીમના કહેવાતા વિદ્વાનો જ્યોતિબા ફૂલે(Mahatma Jyotiba  Phule) ને હિન્દુ વિરોધી કહે છે, પણ શું આ સાચું છે? અને જો આ સાચું હોય તો મહાત્મા જ્યોતિબા ફુલેએ હિંદુ ધર્મ કેમ ન છોડ્યો? તેઓએ ખ્રિસ્તી કે અન્ય કોઈ ધર્મ કેમ ન સ્વીકાર્યો? જવાબ સ્પષ્ટ છે કે જોતિબા ફૂલે હિંદુ ધર્મના મહાન સુધારક હતા અને પરોક્ષ રીતે હિંદુ ધર્મમાં રહેલી વિસંગતતાઓને દૂર કરવા માંગતા હતા, તેથી જ તેમને હિંદુ પુનરુત્થાનના ચમકતા સિતારા તરીકે સ્વીકારવામાં આવે છે.

મહાન વિચારક, લેખક, સમાજસેવક, સુધારક અને આધુનિક ભારતના વંચિતોના મસીહા

મહાન વિચારક, લેખક, સમાજસેવક, સુધારક અને આધુનિક ભારતના વંચિતોના મસીહા મહાત્મા જ્યોતિરાવ ગોવિંદરાવ ફૂલે (Mahatma Jyotiba Phule)નો જન્મ 11 એપ્રિલ 1827ના રોજ પુણેમાં થયો હતો. કોલ્હાપુર નજીક એક ટેકરી પર ભગવાન જ્યોતિબાનું મંદિર છે; તેને જોતબા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. હિંદુ ધર્મના અનુયાયીઓ માટે આ પવિત્ર યાત્રાધામ છે. વાસ્તવમાં ભગવાન શિવના ત્રણેય સ્વરૂપો જ્યોતિબા (જોતિબા) દેવતાના નામ પર વ્યક્ત કરવામાં આવ્યા છે, તેમને ભૈરવનો પુનર્જન્મ પણ માનવામાં આવે છે. આ ઘણા મરાઠાઓના પારિવારિક દેવતા છે. જે દિવસે મહાત્મા ફુલેનો જન્મ થયો તે દિવસ જોતબા દેવતાનો ઉત્સવ હતો. તેથી તેમનું નામ જ્યોતિબા (જ્યોતિબા) રાખવામાં આવ્યું. તેમના પિતાનું નામ ગોવિંદ રાવ ફુલે, માતાનું નામ વિમલા બાઈ અને પત્નીનું નામ સાવિત્રીબાઈ ફુલે હતું.

મહાત્મા જ્યોતિરાવ ફૂલે (જ્યોતિરાવ ગોવિંદરાવ ફૂલે) 19મી સદીના મહાન સામાજિક કાર્યકર અને સુધારક હતા. તત્કાલીન ભારતીય સમાજમાં વિવિધ માધ્યમો દ્વારા સર્જાયેલી વિસંગતતાઓને દૂર કરવા તેમણે સતત સંઘર્ષ કર્યો. ખ્રિસ્તીઓએ જ્યોતિરાવ ફુલેને રૂપાંતરિત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો અને તેમની ઇચ્છાઓ અનુસાર તેમને ઘડવાનો પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ ખ્રિસ્તી ધર્મ તેમના પર ક્યારેય પ્રભાવ પાડી શક્યો નહીં, કારણ કે હિન્દુ ધર્મ તેમનો પાયો હતો

બ્રાહ્મણવાદના વિરોધી તરીકે પ્રોત્સાહન આપવાનું કાવતરું

જ્યોતિરાવના તમામ કાર્યો પાછળ ધાર્મિક માનસિકતા હતી. ન તો તેણે હિંદુ ધર્મ છોડવાની વાત કરી, ન ધર્મ પરિવર્તન કરાવ્યું કે ન ધર્માંતરણ કરાવ્યું. તેમણે ક્યારેય કોઈ ધર્મ અપનાવવાનું વિચાર્યું ન હતું. તેઓ જાણતા હતા કે જો તેઓ ધર્મના પાયાને હટાવી દેશે તો જેના ઉત્થાન માટે તેઓ સંઘર્ષ કરી રહ્યા છે તે સમાજ તૂટી જશે. (ભારતીય સામાજિક ક્રાંતિના પિતા મહાત્મા જ્યોતિબા ફૂલે – ડૉ. એમ. બી. શાહ, પૃષ્ઠ નં. 102) તેથી જ તેમણે Christian missionaryના પ્રલોભનો છતાંય હિંદુ ધર્મ-Sanatan Dharma નો ત્યાગ કર્યો ન હતો કે અન્ય કોઈને પણ આવું કરવાની સલાહ આપી ન હતી.

એક દુ:ખદ વિડંબના એ છે કે કહેવાતા બિનસાંપ્રદાયિક, ડાબેરીઓ અને મિશનરીઓએ હંમેશા જ્યોતિબા ફૂલેને બ્રાહ્મણો અને બ્રાહ્મણવાદના વિરોધી તરીકે પ્રોત્સાહન આપવાનું કાવતરું કર્યું છે, પરંતુ આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે તેઓ આમાંથી કોઈના આંધળા વિરોધી ન હતા. તેમનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય સનાતનમાં જે વિકૃતિ પેદા થઈ હતી તેને સાફ કરવાનો હતો.

બ્રાહ્મણ હોય કે શુદ્ર, બધા સરખા

જોતિબા ફૂલે સામાજિક સમરસતાના પક્ષમાં હતા. તે કહેતા કે બ્રાહ્મણ હોય કે શુદ્ર, બધા સરખા છે.

“मांग आर्यामध्ये पाहूँ जाता खूण। एक आत्म जाण। दोघां मध्ये।।
दोघे ही सरीखी सर्व खाती पिती। इच्छा ती भोगती सार खेच। सर्व ज्ञाना मध्ये आत्म ज्ञान श्रेष्ठ। कोणी नाही भ्रष्ट। जोनीम्हणे।। ”

(महात्मा फुले, समग्र वांग्मय, पृष्ठ 457) 

"મને માંગ આર્યમાં લોહી દેખાય છે. એક સ્વને જાણો. બંને એકબીજાની જેમ બધું ખાય છે. સત્ત્વને માણવાની ઈચ્છા છે. બધા જ્ઞાનમાં આત્મજ્ઞાન શ્રેષ્ઠ છે. કોઈ ભ્રષ્ટ નથી."(મહાત્મા ફૂલે, પૂર્ણ કૃતિઓ, પૃષ્ઠ 457)

મહાર, માંગ અને આર્યો વચ્ચે કોઈ તફાવત નથી

.. એટલે કે, મહાર, માંગ અને આર્યો વચ્ચે કોઈ તફાવત નથી. બંનેમાં એક જ આત્મા રહે છે. બંને એક જ રીતે ખાય અને પીવે. તેમની ઈચ્છાઓ પણ સમાન હોય છે. જ્યોતિ કહે છે કે આત્મજ્ઞાન સર્વ જ્ઞાનમાં શ્રેષ્ઠ છે અને તેમાંથી કોઈ ભ્રષ્ટ નથી, આ જાણો.

વાસ્તવમાં જોતિબા (Mahatma Jyotiba Phule) બ્રાહ્મણ જાતિના વિરોધી ન હતા. જ્યારે તેમની સાથે રાષ્ટ્રની એકતાનો મુદ્દો ઉઠાવવામાં આવ્યો ત્યારે તેમણે ખચકાટ વિના કહ્યું કે દેશની સુધારણા માટે અમે બ્રાહ્મણો અને તેમની માંગણીઓને એક લીટી પર જ મૂકીશું.

જ્યોતિબારાવ ફુલેનો સદાશિવ બલ્લાલ ગોવંદે નામનો બ્રાહ્મણ મિત્ર હતો, બંને વચ્ચે ગાઢ મિત્રતા હતી. 1848માં પુણેની બુધવાર પેઠમાં અસ્પૃશ્યો માટેની પ્રથમ શાળા ખોલવામાં આવી ત્યારે જોતિબાના મિત્ર સખારામ યશવંત પરાંજપે અને સદાશિવરાવ ગોવંદેનું શાળા ખોલવામાં ફાળો નોંધનીય છે. 8-9 મહિના સુધી ચાલ્યા પછી શાળા બંધ થઈ ગઈ, પછી જૂનાગંજ પેઠમાં સદાશિવરાવ ગોવંદે જીની જગ્યાએ ફરીથી શાળા શરૂ થઈ. અહીં વિષ્ણુપંત શતાઈ નામના બ્રાહ્મણે પણ શિક્ષણ આપવાનું શરૂ કર્યું.

જયોતિબાના આ ક્રાંતિકારી કાર્યમાં બ્રાહ્મણ સમાજનો સહકાર 

જયોતિબા(Mahatma Jyotiba Phule)ના આ ક્રાંતિકારી કાર્યમાં બ્રાહ્મણ સમાજમાંથી શ્રી બાપુરાવ માંડે, પંડિત મોરેશ્વર શાસ્ત્રી, મોરો વિઠ્ઠલ બાલવેકર, સખારામ બળવંત પરાંજપે, બાબાજી, માનાજી દેનાલે વગેરે આવે છે. જ્યોતિરાવે અસ્પૃશ્યોના ઉત્થાન, સ્ત્રી શિક્ષણ, વિધવા પુનર્લગ્ન અને ખેડૂતોના કલ્યાણ માટે નોંધપાત્ર કામ કર્યું હતું. આધુનિક ભારતની ઓગણીસમી સદીમાં, જ્યોતિબાના પત્ની સાવિત્રીબાઈ ફુલેએ પ્રથમ ભારતીય મહિલા શિક્ષક સાથે પ્રથમ કન્યા શાળાનો પાયો નાખ્યો હતો, જ્યારે જ્યોતિબાએ વિધવાઓના કલ્યાણમાં નોંધપાત્ર યોગદાન આપ્યું હતું.

બાળ હત્યા નિવારણ ગૃહ 1863 માં શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું, કોઈપણ વિધવા અહીં આવીને પોતાને ગર્ભવતી થઈ શકે છે. તેનું નામ ગુપ્ત રાખવામાં આવ્યું હતું. જ્યોતિરાવે આ બાળ હત્યા નિવારણ ગૃહના મોટા-મોટા પોસ્ટરો દરેક જગ્યાએ લગાવ્યા હતા. તેમના પર લખવામાં આવ્યું હતું, "વિધવાઓ! અહીં અજ્ઞાત રીતે રહો અને કોઈપણ મુશ્કેલી વિના બાળકને જન્મ આપો. તે તમારા પર નિર્ભર રહેશે કે તમે તમારા બાળકને તમારી સાથે લઈ જાઓ કે તેને અહીં રાખો. નહીં તો અનાથાશ્રમ તે બાળકોની સંભાળ લેશે."

Jyotiba Phule’s Social Reform Work

સત્યશોધક સમાજ ભારતીય સામાજિક ક્રાંતિ માટે પ્રયત્નશીલ અગ્રણી સંસ્થા બની ગઈ. મહાત્મા ફુલે લોકમાન્ય તિલક, અગરકર, જસ્ટિસને મળ્યા. રાનડેએ દયાનંદ સરસ્વતી સાથે મળીને દેશની રાજનીતિ અને સમાજને નવી દિશા આપી. 24 સપ્ટેમ્બર 1873ના રોજ તેમણે સત્યશોધક સમાજની સ્થાપના કરી. તેઓ આ સંસ્થાના પ્રથમ એક્ઝિક્યુટિવ એડમિનિસ્ટ્રેટર અને ટ્રેઝરર પણ હતા. આ સંસ્થાનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય સમાજમાં વંચિતો અને દલિતોના શોષણ અને દુર્વ્યવહારને રોકવાનો હતો. મહાત્મા ફુલેએ હંમેશા તેમના જીવનમાં ખૂબ જ ઉત્સાહ અને તીવ્રતા સાથે વિધવા પુનર્લગ્નની હિમાયત કરી હતી. તેમણે 1854માં ઉચ્ચ જાતિની વિધવાઓ માટે એક ઘર પણ બનાવ્યું હતું. દરેક જાતિ અને વર્ગના લોકો માટે તમારા પોતાના ઘરના દરવાજા હંમેશા ખુલ્લા રાખો.

જ્યોતિબા ફૂલે એક મહાન લેખક હતા, તેમણે 'ગુલામગીરી', 'તૃતીય રત્ન', 'છત્રપતિ શિવાજી', 'કિસાન કા કોડા' સહિત અનેક પુસ્તકો લખ્યા હતા. તેમનું પુસ્તક ગુલામગીરી એ જમાનામાં પ્રવર્તતા ભેદભાવ અને અસમાનતાનો અરીસો ધરાવે છે અને તેના પર આકરા પ્રહારો કરે છે. વર્તમાન સંદર્ભમાં, ગુલામગીરી પુસ્તકનો ઉપયોગ જય ભીમ, જય મીમ, મિશનરીઓ, ડાબેરીઓ અને કહેવાતા સેક્યુલરો હિંદુ ધર્મ સામે ઘાતક સાધન તરીકે કરે છે અને કરે છે, પરંતુ તેઓ ભૂલી જાય છે કે આ પુસ્તકનો મૂળ હેતુ શું હતો?

જ્યોતિબા ફૂલે હિંદુ ધર્મ-Sanatan Dharmaના વિરોધી ન હતા

વાસ્તવમાં, આ પુસ્તકનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય સનાતનની શાખા વૈષ્ણવના પૌરાણિક સંદર્ભો પર વ્યંગાત્મક ટિપ્પણીઓ દ્વારા હુમલો કરીને પ્રચલિત ભ્રમણાઓને દૂર કરવાનો હતો અને હિન્દુ સમાજમાં આર્ય-બિન-આર્યનને લઈને ઊભી થયેલી સામાજિક વિસંગતતાઓને દૂર કરવા માટે ચર્ચા સ્થાપિત કરવાનો હતો, જેથી સામાજિક ન્યાયનો માર્ગ અપનાવી શકાય. જો આવું ન હોત તો મહાત્મા જ્યોતિબા ફૂલેએ તેમના પુસ્તક ગુલામગીરીમાં હિંદુ ધર્મ છોડી દેવાની વાત કરી હોત, ધર્માંતરણ માટે કહ્યું હોત, અને પોતાનું ધર્માંતરણ કર્યું હોત, પરંતુ તેમણે આવું ન તો કર્યું, ન લખ્યું, કે કહ્યું પણ નહીં !!! આ તમામ હકીકતો એ વાતનો સૌથી મોટો પુરાવો છે કે મહાત્મા જ્યોતિબા ફૂલે હિંદુ ધર્મ Sanatan Dharma ના વિરોધી ન હતા પરંતુ એક મહાન સુધારક અને સંરક્ષક હતા.

જોતિબા ફૂલે Mahatma Jyotiba Phule અને સાવિત્રીબાઈ ફૂલેને કોઈ સંતાન ન હતું, તેથી તેઓએ એક વિધવા બ્રાહ્મણ મહિલા, કાશીબાઈના બાળકને દત્તક લઈને સામાજિક સમરસતાની મહાન ભાવનાનો અહેસાસ કર્યો અને તેનું નામ યશવંત રાવ રાખ્યું. આ છોકરો મોટો થઈને ડોક્ટર બન્યો અને તેણે પોતાના માતા-પિતાના સમાજસેવાના કાર્યને પણ આગળ વધાર્યું. જ્યોતિબાએ માનવતાના કલ્યાણ માટે કરેલા આ નિઃસ્વાર્થ કાર્યોને કારણે મે 1888માં તે સમયના અન્ય એક મહાન સમાજ સુધારક "રાવ બહાદુર વિઠ્ઠલરાવ કૃષ્ણજી વાંદેકરે" તેમને "મહાત્મા"નું બિરુદ આપ્યું.

શાશ્વત યાત્રા માટે આ દુનિયાને વિદાય

27 નવેમ્બર 1890 ના રોજ, તેમણે તેમના તમામ પ્રિયજનોને બોલાવ્યા અને કહ્યું, "હવે મારો વિદાય લેવાનો સમય આવી ગયો છે. મેં જીવનમાં જે કાર્યો હાથ ધર્યા હતા તે મેં પૂર્ણ કરી લીધા છે. મારી પત્ની સાવિત્રી હંમેશા પડછાયાની જેમ મારી સાથે રહી છે. મારો પુત્ર યશવંત હજુ નાનો છે અને હું તેમને તમારા હવાલે કરું છું." આટલું કહેતાં જ તેની આંખમાં આંસુ આવી ગયા અને પત્નીએ તેને સાંત્વના આપી. 28 નવેમ્બર 1890 ના રોજ મહાત્મા જ્યોતિબા ફૂલે Mahatma Jyotiba Phule એ તેમના શરીર અને એક મહાન વ્યક્તિત્વને તેમની શાશ્વત યાત્રા માટે આ દુનિયાને વિદાય આપી.

જેમ મધ્યકાલીન કાળમાં ભક્તિ ચળવળમાં સંત કબીરની ભૂમિકા હતી તેવી જ રીતે આધુનિક ભારતના પુન:જાગરણ માં જ્યોતિબા ફુલેની ભૂમિકા નજરે પડે છે. જ્યોતિબા ફૂલે હંમેશા હિંદુ ધર્મના રક્ષણમાં અડગ રહ્યા. તેઓ આધુનિક ભારતના પુન:જાગરણ અને સામાજિક સમરસતાના રામ સેતુ હતા,ચમકતા સિતારા હતા અને રહેશે.

આ પણ વાંચો: Unsolved Conundrum :ગાંધી વધ-આજે ય વણઊકલેલ કોયડો