Chaitri Navratri : દુર્ગાનાં નવ સ્વરૂપોનું વિજ્ઞાન અને રહસ્ય

Chaitri Navratri : હિન્દુ ધર્મમાં ચૈત્ર નવરાત્રીનું વિશેષ મહત્વ છે. પંચાગ મુજબ વર્ષમાં કુલ ચાર વખત નવરાત્રીની ઉજવણી કરવામાં આવે છે, જેમાં બે ગુપ્ત નવરાત્રી છે, જે તંત્ર સાધના માટે શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવે છે. અન્ય બે નવરાત્રીને ચૈત્ર અને શારદીય નવરાત્રી કહેવામાં આવે છે. ચૈત્ર મહિનાના સુદ પક્ષની એકમથી થતી નવરાત્રીને ચૈત્ર નવરાત્રી કહેવામાં આવે છે.

નવરાત્રિ એ માત્ર ઉપવાસ નથી

દેવી દુર્ગાના નવ સ્વરૂપોની ઊંડાઈ અને સ્ત્રીઓના જીવન સાથેના તેમના સંબંધને જાણો.
Chaitri Navratri કે અન્ય નવરાત્રિ એ માત્ર ઉપવાસ નથી, તે ચેતના અને સંતુલનને જાગૃત કરવાની એક વૈજ્ઞાનિક પ્રથા છે. દેવી દુર્ગાના નવ સ્વરૂપોની ઊંડાઈ, સ્ત્રીઓના જીવન સાથેનો તેમનો સંબંધ અને તેના પ્રોત્સાહક તારણો જાણો.
જેમ સનાતન હિંદુ સંસ્કૃતિના વૈદિક ઋષિઓએ દિવસ અને રાત્રિના 24 કલાક દરમિયાન સવારના પરોઢ અને સાંજના સંધ્યાકાળને ભગવાનની ઉપાસનાનો શ્રેષ્ઠ સમય ગણાવ્યો છે, તેવી જ રીતે નવરાત્રિને સૌથી ફળદાયી વાર્ષિક સાધના કાળ તરીકે પરિકલ્પના કરવામાં આવી છે. ચૈત્ર અને અશ્વિન મહિના, ઋતુઓના સંગમ પર આવતા, આપણા બે મુખ્ય પાક, રવિ અને ખરીફના ઉત્પાદન માટે જવાબદાર છે. નવી કૃષિ પેદાશોના અર્પણ દ્વારા માતા શક્તિની પૂજા કરવાની વિધિ આપણા તત્વદર્શી ઋષિઓના જીવનની અનન્ય દ્રષ્ટિનું પ્રતિબિંબ છે. આપણા ઋષિમુનિઓએ નવરાત્રિના અમૃતબેલાને જીવનનો ઉત્સવ ગણ્યો છે.

આપણું માનવ શરીર પણ સત્-રજસ-તેજનું

Chaitri Navratri-નવરાત્રીના દિવ્ય ધ્યાનકાળનું મહત્વ સમજાવતા ગાયત્રી મહાવિદ્યાના મહાન ઋષિ પં. શ્રીરામ શર્મા આચાર્ય “ગાયત્રી મહાવિજ્ઞાન” માં લખે છે, “આપણા વૈદિક ઋષિઓ માત્ર માનવ ચેતનાના જાણકાર નથી; તેઓ ભૌતિક અને પર્યાવરણીય વિજ્ઞાનના નિષ્ણાત વિદ્વાન પણ હતા. તેમના લાંબા આધ્યાત્મિક સંશોધનના આધારે તેમણે એ હકીકત રજૂ કરી હતી કે જેમ આ આખું વિશ્વ સૃષ્ટિ આ ત્રણ મૂળભૂત ગુણોથી બનેલું છે, તે જ રીતે આપણું માનવ શરીર પણ સત્-રજસ-તેજનું છે અને તે જ રીતે આપણું શરીર છે. ત્રણ મૂળભૂત ગુણો નવરાત્રિના નવ દિવસનું ધ્યાન માનવ શરીરમાં રહેલા આ ત્રણ ગુણોને સંતુલિત કરીને સાધકને અલૌકિક આનંદ આપે છે.

ઋતુઓના સંક્રમણના આ ખાસ સમયગાળામાં, સૂક્ષ્મ જગતના દૈવી પ્રવાહો માનવ ચેતના પર ઊંડો પ્રભાવ પાડે છે. તેથી જ નવરાત્રિના નવ દિવસ દરમિયાન દૃઢ નિશ્ચય અને આંતરિક સંકલ્પ સાથે માતા શક્તિની નાની ભાવનાત્મક ઉપાસના દ્વારા ચમત્કારિક પરિણામો પ્રાપ્ત કરી શકાય છે.

પ્રાર્થના, ઉપવાસ, ધ્યાન અને મૌનનું માહાત્મ્ય 

જેમ બાળક નવ મહિના સુધી તેની માતાના ગર્ભમાં રહે છે અને સંપૂર્ણ અસ્તિત્વ તરીકે જગતમાં જન્મ લે છે. તેવી જ રીતે નવરાત્રિના નવ દિવસની સાધના સાધકને નવજીવન આપે છે. નવરાત્રીનો તહેવાર સાધકને પ્રાર્થના, ઉપવાસ, ધ્યાન અને મૌન દ્વારા તેના સાચા સ્ત્રોત તરફની યાત્રા પર લઈ જાય છે. "પ્રાર્થના મનને શુદ્ધ કરે છે, ધ્યાન અસ્તિત્વના ઊંડાણમાં ડૂબીને આત્મ-સાક્ષાત્કાર તરફ દોરી જાય છે, ઉપવાસ શરીરને ઝેરમાંથી મુક્ત કરે છે અને સ્વસ્થ બને છે અને મૌન આપણા શબ્દોમાં શુદ્ધતા લાવે છે."

મા દુર્ગાના નવ સ્વરૂપોના દિવ્ય તત્વ દર્શન

મા દુર્ગાના નવ સ્વરૂપો અને દરેક નામમાં છુપાયેલી દૈવી શક્તિને ઓળખવી એ નવરાત્રી ઉત્સવ Chaitri Navratri નો મૂળ હેતુ છે.

*શાસ્ત્રોમાં શૈલપુત્રીનો ઉલ્લેખ હિમાલયની પુત્રી તરીકે કરવામાં આવ્યો છે, પરંતુ તેનો વાસ્તવિક અર્થ ચેતનાની સર્વોચ્ચ અવસ્થા છે. જ્યારે આપણે કોઈપણ અનુભવ અથવા લાગણીના શિખર પર પહોંચીએ છીએ ત્યારે આપણે દૈવી ચેતનાના ઉદભવનો અનુભવ કરીએ છીએ. આ શૈલપુત્રીનો ખરો અર્થ છે.

*બ્રહ્મચારિણી, મા દુર્ગાનું બીજું સ્વરૂપ, એટલે એવી ઉર્જા જે અનંતકાળમાં અસ્તિત્વમાં હોવા છતાં, સતત ગતિમાં રહે છે. બ્રહ્મા એટલે કે જે સર્વવ્યાપી અને સર્વજ્ઞ છે, જેનો ન તો આદિ છે અને ન તો અંત. બ્રહ્માના આ સ્વરૂપને ટકાવી રાખનારી શક્તિનું નામ બ્રહ્મચારિણી છે. તે સમજવું જોઈએ કે વાસના હંમેશા મર્યાદિત અને વિતરિત હોય છે જ્યારે બ્રહ્મચર્ય એ સર્વવ્યાપી ચેતના છે.

*ચંદ્રઘંટા, દેવી માતાનું ત્રીજું દૈવી સ્વરૂપ, સાધકની માનસિક શક્તિ માટે પ્રેરક બળ છે.

ચંદ્ર આપણા મનનું પ્રતીક છે. સામાન્ય રીતે મન ચંચળ અને મોબાઈલ હોય છે. ઘણીવાર આપણે આપણા પોતાના મનમાં જ ફસાયેલા રહીએ છીએ અને નકારાત્મક વિચારોથી છૂટકારો મેળવવા અને આપણા મનને સાફ કરવા માટે સતત સંઘર્ષ કરીએ છીએ. આપણે સમજવાનું છે કે આપણે જ્યાં પણ જઈએ, ભલે આપણે હિમાલય તરફ ભાગી જઈએ; આપણું મન હાથતાળી આપીને માયા પાસે  ભાગી જશે. કારણ કે તે આપણો પડછાયો છે. તેથી, આ વિચારોથી છૂટકારો મેળવવાના સંઘર્ષમાં ફસાશો નહીં.

"ચંદ્ર" આપણી બદલાતી લાગણીઓનું પ્રતીક છે (જેમ ચંદ્ર મીણ અને ક્ષીણ થાય છે). "ઘંટા" નો અર્થ થાય છે મંદિરની ઘંટડી અને ઘંટડી જેવો. ભલે તમે મંદિરની ઘંટડી કેવી રીતે વગાડો, તેમાંથી હંમેશા એક જ અવાજ આવે છે. તેવી જ રીતે વિવિધ વિચારો અને ભાવનાઓમાં ફસાતું અસ્તવ્યસ્ત મન જ્યારે એકાગ્ર થઈને ઈશ્વરને સમર્પિત થઈ જાય છે, ત્યારે તેની અંદર એક દૈવી શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે, જેના કારણે આપણું અસ્તવ્યસ્ત મન એકાગ્ર થઈ જાય છે. આ માતા ચંદ્રઘંટાનું દર્શન છે.

કુષ્માંડા સ્વરૂપ, જેનો અર્થ સંસ્કૃતમાં ગોળાકાર કોળું

કુષ્માંડા, માતા શક્તિનું ચોથું દૈવી સ્વરૂપ, જેનો અર્થ સંસ્કૃતમાં ગોળાકાર કોળું છે. પરંતુ અહીં તેનો અર્થ જીવનશક્તિ છે. ભારતીય પરંપરા અનુસાર પ્રાચીન સમયમાં માત્ર બ્રાહ્મણો અને મહાન વિદ્વાનો જ કોળાનું સેવન કરતા હતા. કોળાને સીતાફળ અને ગંગાફળ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. તેના ગુણધર્મો વિશે કહેવામાં આવ્યું છે કે તે આપણી જોમ, બુદ્ધિ અને શક્તિ વધારે છે, પ્રાણને પોતાની અંદર ગ્રહણ કરે છે અને પ્રાણનો ફેલાવો પણ કરે છે. તેથી જ તેને પૃથ્વી પર સૌથી મહત્વપૂર્ણ અને શક્તિ પ્રદાન કરતી વનસ્પતિ કહેવામાં આવે છે. સમગ્ર સર્જન ગોળ કોળા જેવું છે. તેમાં દરેક પ્રકારની વિવિધતા જોવા મળે છે.

કુષ્માંડા-નાનાથી મોટા. "કુ" નો અર્થ નાનો, "શ" નો અર્થ ઊર્જા અને "અંડા" નો અર્થ કોસ્મિક સ્ફિયર છે. સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં ઊર્જા નાનાથી મોટામાં પ્રસારિત થાય છે. બીજ ફળમાં વિકસે છે અને પછી ફળ ફરીથી બીજમાં ફેરવાય છે. કોળાની જેમ, તમે પણ તમારા જીવનમાં વિપુલતા અને પરિપૂર્ણતા અનુભવો. સમગ્ર વિશ્વના દરેક કણમાં ઊર્જા અને જીવનશક્તિનો પણ અનુભવ કરો. બ્રહ્માંડમાં આ સર્વવ્યાપી, જાગૃત, પ્રત્યક્ષ બુદ્ધિનો અનુભવ કરાવનાર દેવી મા કુષ્માંડા તરીકે ઓળખાય છે.

માતાનું પાંચમું સ્વરૂપ, ભગવાન કાર્તિકેય (સ્કંદ) ની માતા-પાર્વતી 

સ્કંદમાતા, માતાનું પાંચમું સ્વરૂપ, ભગવાન કાર્તિકેય (સ્કંદ) ની માતા તરીકે ઓળખાય છે, જે જ્ઞાન શક્તિ અને ક્રિયા શક્તિના સમન્વયનું સૂચક છે. સ્કંદમાતા એ દૈવી શક્તિ છે જે વ્યવહારુ જ્ઞાન લાવે છે અને તે જ્ઞાનને કાર્યમાં પરિવર્તિત કરે છે. સ્કંદમાતા જ્ઞાન અને ક્રિયાના સ્ત્રોતનું પ્રતીક છે. આ પ્રકારનું જ્ઞાન એ વ્યવહારિક જ્ઞાન છે. આપણે વારંવાર કહીએ છીએ કે બ્રહ્મા સર્વવ્યાપી છે પરંતુ જ્યારે તમે કોઈ પડકાર અથવા મુશ્કેલ પરિસ્થિતિનો સામનો કરો છો ત્યારે તમે શું કરશો? સમસ્યા અથવા મુશ્કેલ પરિસ્થિતિમાં તમારા જ્ઞાનને કાર્યમાં મૂકવું મહત્વપૂર્ણ છે. સ્કંદમાતા એ ક્રિયાના શ્રેષ્ઠ સમન્વય અને યોગ્ય વ્યવહારિક જ્ઞાનનું પ્રતીક છે.

સર્જનાત્મકતા, સત્ય અને ધર્મની સ્થાપના -મા કાત્યાયની

દેવી દુર્ગાનું છઠ્ઠું સ્વરૂપ, મા કાત્યાયની, ક્રોધના તે સ્વરૂપનું પ્રતીક છે જે બ્રહ્માંડમાં સર્જનાત્મકતા, સત્ય અને ધર્મની સ્થાપના કરે છે. માતા કાત્યાયનીનું દિવ્ય સ્વરૂપ સૂક્ષ્મ જગતમાં નકારાત્મકતાનો નાશ કરે છે અને ધર્મની સ્થાપના કરે છે. કહેવાય છે કે જ્ઞાની વ્યક્તિનો ક્રોધ ફાયદાકારક અને ઉપયોગી હોય છે, જ્યારે અજ્ઞાનીનો પ્રેમ પણ નુકસાનકારક હોય છે. આમ, માતા કાત્યાયની એ ક્રોધનું સ્વરૂપ છે, જે તમામ પ્રકારની નકારાત્મકતાને દૂર કરે છે અને સકારાત્મક ઉર્જાનો સંચાર કરે છે.

મા શક્તિનું સાતમું કાલરાત્રી સ્વરૂપ ખૂબ જ ભયાનક અને હિંસક છે. સમગ્ર સૃષ્ટિમાં આનાથી વધુ ભયાનક બીજું કોઈ સ્વરૂપ નથી. પરંતુ હજુ પણ આ સ્વરૂપ માતૃત્વને સમર્પિત છે. માતાનું આ સ્વરૂપ જ્ઞાન અને ત્યાગ પ્રદાન કરે છે.

આઠમું મહાગૌરી- સૌંદર્યનું સર્વોચ્ચ ઉદાહરણ

જ્યારે માતા દેવીનું આઠમું મહાગૌરી સ્વરૂપ સૌંદર્યનું સર્વોચ્ચ ઉદાહરણ છે. એક તરફ પ્રલયની જેમ અત્યંત ભયાનક એવી મા કાલરાત્રિ અને બીજી તરફ સર્વને આશીર્વાદ આપતી સંપૂર્ણ દયાળુ, તેજસ્વી મા મહાગૌરી. આનો અનુભવ કરવા માટે, તમારી અંદરના શૂન્યતામાં જાઓ. એકવાર તમે ત્યાં પહોંચ્યા પછી, આગળનું પગલું એ છે કે જ્યાં તમે બધી જાગૃત શક્તિઓ જોશો અને આ ધ્યાનની ટોચ પર, તમને મા મહાગૌરીનું અલૌકિક સ્વરૂપ મળશે. દેવી મહાગૌરી તમને ભૌતિક જગતમાં પ્રગતિ માટે આશીર્વાદ આપે છે જેથી તમે સંતુષ્ટ થાઓ અને તમારા જીવન માર્ગ પર આગળ વધી શકો.

દેવીનું નવમું સિદ્ધિદાત્રી સ્વરૂપ આપણને જીવનમાં અદ્ભુત સિદ્ધિઓ અને ક્ષમતાઓ આપે છે જેથી કરીને આપણે બધું જ પૂર્ણતા સાથે કરી શકીએ. સિદ્ધિ એટલે વિચાર આવે તે પહેલાં જ કાર્ય પૂર્ણ કરી લેવું. સિદ્ધિ એટલે તમારા વિચારથી જ તમારી મનોકામના પૂર્ણ થાય છે. સિદ્ધિ આપણને જીવનના દરેક સ્તરે પૂર્ણતા આપે છે. આ દેવી સિદ્ધિદાત્રીનું મહત્વ છે.

Chaitri Navratri નવરાત્રિ સાધના પર વ્યાપક સંશોધન ઉત્તેજિત કરે છે

ઉત્તરાખંડની ગાયત્રીતીર્થ શાંતિકુંજ અને દેવસંસ્કૃત યુનિવર્સિટી સાથે સંલગ્ન બ્રહ્મવર્ચસ્વ સંશોધન સંસ્થામાં નવરાત્રિ સાધના પર હાથ ધરાયેલા વ્યાપક સંશોધનના પરિણામો ખૂબ જ પ્રોત્સાહક છે. આ સંશોધન તારણોનો સાર એ છે કે નવરાત્રિના સમયગાળા દરમિયાન કરવામાં આવેલું એક નાનકડું ધાર્મિક ધ્યાન માત્ર મન અને મગજના ભાવનાત્મક અસંતુલનને દૂર કરે છે પરંતુ હૃદયની આંતરિક શક્તિમાં પણ વધારો કરે છે. આ સાધના દ્વારા સંચિત શક્તિ મનુષ્યની અંદરની આધ્યાત્મિક ઉર્જા જ જાગૃત કરે છે, પરંતુ વ્યક્તિત્વના વિકાસની સાથે આ સાધના સાધકને આત્મ-સાક્ષાત્કારનો માર્ગ પણ બતાવે છે.

કોઈપણ રીતે, આપણે બધા જાણીએ છીએ કે આપણું મગજ આપણી સમગ્ર સિસ્ટમનું ઓપરેટર છે અને વિચારધારાઓનું મૂળ કેન્દ્ર છે. વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગો દ્વારા સાબિત થયું છે કે ચિંતિત, અશાંત અને અર્ધ-વ્યગ્ર મન અનેક આફતો સર્જે છે. જ્યારે ધ્યાન અને આધ્યાત્મિક અભ્યાસ માત્ર મન અને મગજને શાંત અને પ્રસન્ન રાખે છે પરંતુ તે આપણી શારીરિક ક્ષમતાઓમાં પણ વધારો કરે છે. શાંત અને પ્રસન્ન મન પણ આપણી પ્રગતિ અને વિકાસના દ્વાર ખોલે છે.

દેવી દુર્ગાના નવ સ્વરૂપો સ્ત્રીના જીવનના વિવિધ તબક્કાઓને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

નવરાત્રિ Chaitri Navratri ના સમયગાળા દરમિયાન, દેશભરના દેવી ભક્તો દેવી દુર્ગાના નવ સ્વરૂપોની પૂજા કરે છે. શૈલપુત્રી, બ્રહ્મચારિણી, ચંદ્રઘંટા, કુષ્માંડા, સ્કંધમાતા, કાત્યાયની, કાલરાત્રી, મહાગૌરી અને સિદ્ધિદાત્રી. પરંતુ શું તમે આ રસપ્રદ અને રહસ્યમય આધ્યાત્મિક હકીકતથી વાકેફ છો કે દેવી દુર્ગાના આ નવ સ્વરૂપો સ્ત્રીના જીવનના વિવિધ તબક્કાઓને પ્રતિબિંબિત કરે છે ?

મા દુર્ગાનું “શૈલપુત્રી” સ્વરૂપ સ્ત્રીનું બાલિકા સ્વરૂપ છે, બીજું “બ્રહ્મચારિણી” સ્વરૂપ સ્ત્રીની કૌમાર્ય અવસ્થાનું છે, ત્રીજું “ચંદ્રઘંટા” સ્વરૂપ લગ્ન પહેલાના ચંદ્રની જેમ શુદ્ધ રહેવાનું છે, ચોથું “કુષ્માંડા” સ્વરૂપ ગર્ભધારણના તબક્કાનું છે જે નવા અસ્તિત્વને જન્મ આપવાનું છે, માતાનું “સંતાન” છે. છઠ્ઠું “કાત્યાયની” સ્વરૂપ સંયમ અને ધ્યાનની પ્રેક્ટિસ કરતી સ્ત્રીનું છે, સાતમું “કાલરાત્રિ” સ્વરૂપ એ સ્ત્રીનું છે જે તેના નિશ્ચય સાથે તેના પતિના અકાળ મૃત્યુ પર વિજય મેળવે છે, આઠમું “મહાગૌરી” સ્વરૂપ એવી શક્તિનું છે જે વિશ્વનું કલ્યાણ કરે છે અને નવમું “સિદ્ધિદાત્રી” સ્વરૂપ છે જે તેના સંતાનોને સંસારમાં સુખ અને સમૃદ્ધિની સફળતા માટે આશીર્વાદ આપે છે. 

આ પણ વાંચો:આવતીકાલે 26 માર્ચે સિદ્ધિ યોગમાં ભગવાન Ganeshની કઈ રાશિ પર થશે વિશેષ કૃપા ? જાણો વિગતવાર