Guru Dutt's birth centenary year : ગુરુ દત્ત-An Unfinished Story

Guru Dutt's birth centenary year : "ગુરુ દત્ત-An Unfinished Story". પ્યાસા, કાગઝ કે ફૂલ (Kagaz Ke Phool), સાહેબ બીવી ઔર ગુલામ (sahib biwi aur ghulam) જેવી ક્લાસિક ફિલ્મો બનાવનાર ફિલ્મ નિર્માતા તેમના અંગત જીવનમાં ભારે ઉથલપાથલ અને વિક્ષુબ્ધ માનસિક સ્થિતિના સમયગાળામાંથી પસાર થઈ રહ્યા હતા. તે સમયગાળો ખૂબ જ બેચેન હતો અને તેમનું મન અસ્થિર હતું, પરંતુ તેમની સર્જનાત્મક પ્રતિભા ચરમસીમાએ હતી. તેમની એક અનોખી અને સૌથી વિશિષ્ટ લાક્ષણિકતાઓમાંની એક તેમનો જિજ્ઞાસુ સ્વભાવ અને અનિર્ણાયકતાની સ્થિતિ હતી. તેમની મહાન સફળતાઓ છતાં ય  તેમની માનસિક સ્થિતિ નાજુક જ રહી કારણ એમને હજી પણ કૈંક નવું કરવાનો ક્રેઝ હતો. એમના મનોરોગનાં  આ લક્ષણો સતત રહ્યા. બાઝ, પ્યાસા (Pyaasa),સાહિબ બીવી ઔર ગુલામની શાનદાર સફળતાઓ વચ્ચે પણ એમની સર્જનાત્મક વૃત્તિ પર એમને અસંતોષ હતો. આ એવી ફિલ્મો હતી જે ખૂબ જ ધામધૂમથી શૂટ કરવામાં આવી હતી, ગુરૂદત્ત (Guru Dutt)ની કેટલીક ખૂબ ઊંચા બજેટવાળી, પરંતુ પછીથી અધૂરી અને ત્યજી દેવામાં આવી હતી.

અનિર્ણાયક માનસિક સ્થિતિનો ભોગ બન્યા

ગૌરી (ગુરુ દત્ત-ગીતા દત્ત), રાઝ (સુનીલ દત્ત-વહીદા રહેમાન), મોતી કી મૌસી (સલીમ ખાન-તનુજા), કનીઝ (ગુરુ દત્ત-સિમી ગરેવાલ), પિકનિક (ગુરુ દત્ત-સાધના), બંગાળી ફિલ્મ એક ટુકુ છોઆ (વિશ્વજીત-નંદા) અને આવા ઘણા અન્ય પ્રોજેક્ટ્સ તેમની ઊંડી બેચેની અને અનિર્ણાયક માનસિક સ્થિતિનો ભોગ બન્યા હતા.

તેમની પૂર્ણ થયેલી ફિલ્મો પણ અનિર્ણાયકતા અને ખર્ચાળ ઓવર બજેટ એક્સપેન્સનો ભોગ બની હતી. ગુરુ દત્તના નજીકના લોકોએ એક કરતા વધુ વાર કહ્યું છે કે તેઓ નિશ્ચિત સ્ક્રિપ્ટ અથવા શૂટિંગ શેડ્યૂલ અનુસાર ફિલ્મનું શૂટિંગ કરવામાં માનતા ન હતા.

શૂટિંગની વચ્ચે સ્ક્રિપ્ટ અને સંવાદોમાં મોટા ફેરફારો કરતા

સેટ પર ફિલ્મ શૂટિંગ સમયે પણ તેમને "હજી પણ સારું"નો શોખ હતો. સામાન્ય રીતે તેઓ શૂટિંગની વચ્ચે સ્ક્રિપ્ટ અને સંવાદોમાં મોટા ફેરફારો કરતા. ગુરુદત્તની મોટાભાગની ફિલ્મોના લેખક અબરાર અલ્વીએ કહ્યું કે ગુરુ દત્ત પોતાની ફિલ્મોનું શૂટિંગ કોઈ ચોક્કસ ક્રમમાં નહીં પણ આડેધડ રીતે કરતા હતા અને સામાન્ય રીતે એક ફિલ્મ માટે વપરાતા સંસાધનોથી ત્રણ ફિલ્મો પૂર્ણ કરી શકાય એટલું શુટ કરતા.

દેવ આનંદ સાથે નજીકથી કામ કરનારા વરિષ્ઠ ગીતકાર અને ફિલ્મ નિર્માતા અમિત ખન્નાએ મને કહ્યું, "રાજ કપૂર, રમેશ સિપ્પી અને મનોજ કુમાર જેવા લોકો એક દ્રશ્યનું શૂટિંગ કરતા અને પછી રદ કરતા, પરંતુ ગુરુ દત્ત એક અલગ માટીના બનેલા હતા. તેઓ મહિનાઓ પહેલાં શૂટ થયેલ Source Stock  ફિલ્મો પણ રદ કરતા. તેઓ હંમેશા અનિર્ણાયક રહેતા હતા અથવા સંપૂર્ણપણે નવેસરથી જ શુટ કરતા.

પ્યાસાના પ્રખ્યાત ક્લાઇમેક્સ દ્રશ્ય માટે, તેમણે 104 રીટેક

ગુરુ દત્તે કાળજયી ફિલ્મ પ્યાસા બનાવી ત્યાં સુધીમાં તેમની અનિર્ણાયકતા અથવા નવી જિજ્ઞાસાઓ અનેકગણી વધી ગઈ હતી. તેઓ સતત શૂટિંગ કરતા રહેતા અને ચોક્કસ દ્રશ્યમાં શું ઇચ્છે છે તે અંગે ખાતરી ન કરતા અથવા અધવચ્ચે જ પોતાનો વિચાર બદલી નાખતા. પ્યાસાના પ્રખ્યાત ક્લાઇમેક્સ દ્રશ્ય માટે, તેમણે 104 ટેક પણ પોતાની સાથે લીધા!

તે વારંવાર સંવાદો ભૂલી જતા કારણ કે તે ખૂબ લાંબો શોટ હતો, પરંતુ તે તેને યોગ્ય રીતે કરવા માંગતો હતો. જ્યારે કંઈક બરાબર ન થાય, ત્યારે ગુરુ દત્ત ચીસો પાડતા અને ગુસ્સે થઈ જતા. પ્યાસા પહેલા, તેઓ આખા દ્રશ્યને બદલે ફિલ્મમાંથી એક કે બે શોટ કાઢી નાખતા હતા. પરંતુ પ્યાસા પછી, દ્રશ્યો કાઢી નાખવાની અને ફરીથી શૂટ કરવાની પ્રથા ઘણી વધી ગઈ. તેમના નજીકના લોકો પણ આ ફેરફારથી અસ્વસ્થતા અનુભવતા હતા.

ગુરુ દત્ત પાસેથી કોઈને પણ આટલી ગાઢ અને ગંભીર ફિલ્મની અપેક્ષા નહોતી

જ્યારે તેમની મહાન રચના પ્યાસા 1957 માં રિલીઝ થઈ, ત્યારે બધાને આઘાત લાગ્યો. તે એક ખુલાસો હતો. ગુરુ દત્ત પાસેથી કોઈને પણ આટલી ગાઢ અને ગંભીર ફિલ્મની અપેક્ષા નહોતી, જેમણે ત્યાં સુધી બાઝ, આર-પાર અને મિસ્ટર એન્ડ મિસિસ 55 જેવી રોમેન્ટિક કોમેડી અને થ્રિલર બનાવી હતી. એ કહેવું મહત્વપૂર્ણ છે કે કાવ્યાત્મક કૃતિની જેમ, પ્યાસાનાં  ગીત અથવા પ્રવાહ ગુરુ દત્તની અનિર્ણાયકતા અથવા અનિયમિત શૂટિંગ શૈલીથી અલગ પ્રવાહમાં વહેતો લાગે છે. આ ફિલ્મ આજે પણ એટલી જ શક્તિશાળી અને સુસંગત છે.

લાંબા દ્રશ્યો શૂટ કર્યા અને અનિશ્ચિતતાને કારણે તેમને ટ્રેશ કરી દીધા

પ્યાસાની સફળતાથી પ્રોત્સાહિત થઈને, ગુરુ દત્તે તેમના અત્યંત મહત્વાકાંક્ષી હિન્દી-બંગાળી પ્રોજેક્ટ ગૌરી પર કામ શરૂ કર્યું. તે તેમની પત્ની ગીતાને મુખ્ય અભિનેત્રી તરીકે લોન્ચ કરવાનો હતો અને દેશની પ્રથમ સિનેમાસ્કોપ ફિલ્મ બનવાની હતી. પરંતુ કલકત્તામાં પ્રથમ શેડ્યૂલનું શૂટિંગ થયા પછી ફિલ્મ અચાનક છોડી દેવામાં આવી, જેના કારણે તેમના પહેલાથી જ નાજુક કૌટુંબિક સંબંધોમાં તણાવ આવ્યો. આગામી ફિલ્મ અર્ધ-આત્મકથાત્મક, અર્ધ-કાલ્પનિક ફિલ્મ કાગઝ કે ફૂલ હતી. ઘણા સાથીદારો અને નજીકના મિત્રોએ જાહેરમાં જણાવ્યું છે કે ફિલ્મના શૂટિંગ દરમિયાન પણ તેમના વિચારો અસંગત હતા. ઘરની પરિસ્થિતિ અસ્થિર હતી અને તેમના મૂડમાં ભારે ફેરફાર થયો હતો. તેમની અનિર્ણાયકતા ચરમસીમાએ હતી. દત્તે ફિલ્મની સમયમર્યાદા પણ લંબાવી, લાંબા દ્રશ્યો શૂટ કર્યા અને અનિશ્ચિતતાને કારણે તેમને ટ્રેશ કરી દીધા, જેના કારણે ઘણા પૈસા અને સંસાધનોનો બગાડ થયો.

સંગીતકાર આર.ડી. બર્મનની પ્રથમ ફિલ્મ

તેમણે તેમના સહાયક નિરંજનને વિલ્કી કોલિન્સની નવલકથા ધ વુમન ઇન વ્હાઇટ પર આધારિત સસ્પેન્સ થ્રિલર ફિલ્મ રાઝનું દિગ્દર્શન કરવા કહ્યું. વહીદા રહેમાનને ડબલ રોલ (બે બહેનોની ભૂમિકા) માં કાસ્ટ કરવામાં આવી હતી જ્યારે સુનીલ દત્તને લશ્કરી ડૉક્ટરની મુખ્ય ભૂમિકામાં સાઇન કરવામાં આવ્યા હતા. રાઝના પોસ્ટરમાં ફક્ત વહીદા રહેમાન જ દેખાતા હતા અને જમણા ખૂણે 'ફાસ્ટ ફોરવર્ડ' શબ્દો લખેલા હતા. રાઝનું શૂટિંગ બરફથી ઢંકાયેલ શિમલામાં શરૂ થયું. પરંતુ ટૂંક સમયમાં સુનીલ દત્ત ફિલ્મ છોડીને ચાલ્યા ગયા. તેમને દૂર કરવા માટે કોઈ કારણ આપવામાં આવ્યું ન હોવાથી તેઓ ખૂબ જ નારાજ હતા. પછી સમાચાર આવ્યા કે ગુરુ દત્ત હવે પોતે મુખ્ય ભૂમિકા ભજવશે. શિમલામાં શૂટિંગ ફરી શરૂ થયું અને લશ્કરી હોસ્પિટલના સમયપત્રક અને સેટ-અપ પર ઘણા પૈસા ખર્ચવામાં આવ્યા. સંગીતકાર આર.ડી. બર્મન દ્વારા બે ગીતો પણ રેકોર્ડ કરવામાં આવ્યા હતા, જેઓ આ ફિલ્મ સાથે સંગીતકાર તરીકે ડેબ્યૂ કરી રહ્યા હતા.

તેમને સિનેમેટિક સમજ અને તેની સુસંગતતાની ખૂબ જ સમજ

જ્યારે ગુરુ દત્ત બોમ્બે પાછા ફર્યા અને શિમલામાં શૂટ થયેલા દ્રશ્યોનું સંપાદન કર્યું, ત્યારે તેમને તે ગમ્યું નહીં. તેથી તેમણે તેમની શૈલી અનુસાર તેમને સ્ક્રેપ કર્યા અને આટલો સમય અને પૈસા ખર્ચવા છતાં, રાઝને રિલીઝ કરવામાં આવી.  તેમના નજીકના મિત્ર, અભિનેતા દેવ આનંદે કહ્યું, "તે હંમેશા ઉદાસ અને બેચેન દેખાતા હતા. તેમને સિનેમેટિક સમજ અને તેની સુસંગતતાની ખૂબ જ સમજ હતી, પરંતુ તેઓ સતત શૂટિંગ કરતા રહ્યા, અને ઘણા બધા ફૂટેજ બગાડતા રહ્યા. જે એક ક્ષણે યોગ્ય લાગતું હતું, તે બીજી જ ક્ષણે તેના પર શંકા કરતો અને નવા દ્રશ્યો શૂટ કરવા માટે ઉત્સુક થઈ જતો."

પટકથા લેખક અબરાર અલ્વી લખે છે, "તે ફિલ્મોનો હેમ્લેટ હતો... કે તરત જ તેમને લાગતું કે ફિલ્મ સારી નથી ચાલી રહી, તે ઉત્સાહ ગુમાવી દેતો. ઉત્સાહ ગુમાવ્યા પછી, કોઈ સલાહ કે નાણાકીય નુકસાનનો ડર તેમને પ્રોજેક્ટ બંધ કરવાથી રોકી શકતો ન હતો... ભાગ્યે જ કોઈને પૈસાની આટલી ઓછી પરવા હતી. મેં તેમને લાખો રૂપિયા વેડફતા જોયા છે, વ્યક્તિગત સુવિધા માટે નહીં, પરંતુ તેમની કલા માટે. ઘણા કલાકારોને સાઇન કરવામાં આવ્યા અને પૈસા ચૂકવવામાં આવ્યા પરંતુ ક્યારેય પોતાના અંગત ઉપયોગમાં લીધા નહીં.  એટલી બધી વાર્તાઓ ખરીદી જે ક્યારેય સ્ક્રીન પર આવી નહીં, એટલી બધી ફિલ્મો જે શૂટ કરવામાં આવી પરંતુ ક્યારેય પૂર્ણ થઈ નહીં."

સાહિબ બીબી ઔર ગુલામ'ના ક્લાઇમેક્સ સીનની ગડમથલ 

એવો સમય પણ હતો જ્યારે ગુરુ દત્ત કોઈ બાબતમાં એકદમ મક્કમ અને દૃઢ રહેતા હતા. લેખક બિમલ મિત્રા, જેમની નવલકથા સાહિબ બીબી ઔર ગુલામ (૧૯૬૨) પર આધારિત હતી, તેમના મતે, શરૂઆતમાં પ્રેક્ષકોનો પ્રતિભાવ મિશ્ર હતો, કેટલાક દ્રશ્યો તેમને પસંદ નહોતા. ગુરુ દત્ત, જે પ્રેક્ષકોના અભિપ્રાય પ્રત્યે અત્યંત સંવેદનશીલ હતા, તેમણે પ્રતિક્રિયાઓ માપવા માટે બોમ્બેના મિનર્વા થિયેટરમાં પ્રથમ શોમાં શાંતિથી અનામી રીતે બેઠા હતા. તેમણે જોયું કે કેટલાક દ્રશ્યોને અસ્વીકારનો સામનો કરવો પડ્યો હતો, ઉદાહરણ તરીકે – Extra ordinary Climax.   જેમાં છોટી બહુ (મીના કુમારી) ગાડીમાં મુસાફરી કરતી વખતે ભૂતનાથ (ગુરુ દત્ત) ના ખોળામાં માથું રાખે છે. લોકોએ આને છોટી બહુ અને ભૂતનાથ વચ્ચે 'સંબંધ' અથવા 'દૈહિક વાસના' તરીકે અર્થઘટન કર્યું. જ્યારે છોટી બહુ દારૂના છેલ્લા ટીપાની માંગ કરે છે ત્યારે બીજા એક દ્રશ્યનો પણ વિરોધ કરવામાં આવ્યો હતો. ગુરુ દત્તને એવું પણ લાગ્યું કે છેલ્લું ગીત 'સાહિલ કી તરફ' વાર્તાને નબળી પાડે છે.

હું લાખો ગુમાવીશ. પણ હું ક્લાઈમેક્સ બદલીશ નહીં.

અનિર્ણાયક, ગુરુ દત્ત સલાહ માટે સીધા મુઘલ-એ-આઝમના દિગ્દર્શક કે. આસિફ પાસે ગયા. તે સમયે, ગુરુ દત્ત તેમની આગામી ફિલ્મ લવ એન્ડ ગોડમાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી રહ્યા હતા. આસિફની સલાહ સ્પષ્ટ હતી: મૂડ હળવો કરો. "સાંભળો, આખરે કહો કે છોટી બહુએ દારૂ પીવાનું છોડી દીધું છે. તે હવે ઠીક છે. પતિ-પત્ની વચ્ચે બધું બરાબર છે અને તેઓ હંમેશા ખુશીથી રહે છે," તેમણે કહ્યું.

ગુરુ દત્ત તેમના ઘરની બહાર આવ્યા અને ઝડપથી તેમની ટીમને બોલાવી. અબરાર અલ્વી અને બિમલ મિત્રાને એક નવો ક્લાઇમેક્સ લખવાનું કહેવામાં આવ્યું. મીના કુમારીને એક દિવસ માટે શૂટિંગ કરવાનું કહેવામાં આવ્યું. તેઓએ નવો સીન લખવાનું શરૂ કર્યું, પરંતુ બીજા દિવસે સાંજે ખૂબ જ બેચેન ગુરુ દત્ત દેખાયા. હવે મક્કમ. તેમણે કહ્યું, "ના, બિમલ બાબુ, મેં ઘણું વિચાર્યું છે. હું ફિલ્મનો અંત બદલીશ નહીં." બધા ચોંકી ગયા. ગુરુ દત્તે કહ્યું, “મને કોઈ વાંધો નથી કે મારી ફિલ્મ કોઈ જુએ, મને કોઈ વાંધો નથી કે હું લાખો ગુમાવીશ. પણ હું ક્લાઈમેક્સ બદલીશ નહીં. આ ફિલ્મ, તેનો ક્લાઈમેક્સ, ખરેખર બદલી શકાતો નથી. તે એક અલગ પ્રકારની વાર્તા છે. જો લોકો તેને સમજી શકતા નથી, તો તે તેમનું નુકસાન છે, મારું નહીં. કે. આસિફ ગમે તે કહે, હું પણ એક ફિલ્મ નિર્માતા છું, મારું પોતાનું મન અને સમજણ છે. હું કોઈપણ કિંમતે અંત બદલીશ નહીં, ક્યારેય નહીં.”

જોકે, તેમણે આખરે તે દ્રશ્યને દૂર કરવાનો નિર્ણય લીધો જ્યાં છોટી બહુ ભૂતનાથના ખોળામાં માથું રાખે છે અને ક્લાઈમેક્સ ગીત. આ ગીતને છોટી બહુ અને ભૂતનાથ વચ્ચે કારમાં સંવાદોથી બદલવામાં આવ્યું. થિયેટરોમાં ચાલતા દરેક પ્રિન્ટમાં નવા દ્રશ્યો દાખલ કરવામાં આવ્યા.

ટાઈમ્સ ઓફ ઈન્ડિયાએ સાહિબ બીબી ઔર ગુલામ ને 'સ્ક્રીન ક્લાસિક'

આગલી રાત્રે, ગુરુ દત્ત ઊંઘી શક્યા નહીં કારણ કે સમીક્ષાઓ અને અહેવાલો અખબારોમાં દેખાવા લાગ્યા. તેમણે વહેલી સવારે ટીમના નજીકના સાથીઓને ફોન કર્યા. જ્યારે તેઓ ત્યાં પહોંચ્યા, ત્યારે તેમની આસપાસ અંગ્રેજી, હિન્દી, ગુજરાતી, મરાઠી, દરેક અખબારના અખબારોના ઢગલા હતા. ટાઈમ્સ ઓફ ઈન્ડિયાએ તેને 'સ્ક્રીન ક્લાસિક' ગણાવ્યું. દત્તની આંખો ચમકી ગઈ. પછી ટીમના દરેક સભ્ય બીજા અખબારો મોટેથી વાંચવા લાગ્યા. ગુરુ દત્ત હસતા હતા, શાંતિથી પ્રશંસા સાંભળી રહ્યા હતા. તેમણે એક શાનદાર ફિલ્મ બનાવવા બદલ દિગ્દર્શક અબરાર અલ્વીની પ્રશંસા કરી. બધાએ જોયું કે તે દિવસે ગુરુ દત્ત કેટલા ખુશ હતા. તેમને ચારે બાજુથી પ્રશંસા મળી રહી હતી. આવી ઓળખ હંમેશા તેમના માટે ખૂબ જ મહત્વ ધરાવતી હતી. આવા અનોખા સર્જક ગુરુ દત્ત હતા.

આ પણ વાંચો : રિલીઝ પહેલા જ કાનૂની ફડચામાં ફસાઈ વિવેક અગ્નિહોત્રીની ફિલ્મ, 'ધ બંગાલ ફાઈલ્સ' પર TMCનો મોટો આરોપ