R.D.Burman : 'પંચમ'ના જવાથી જે જગ્યા પડી તે હવે એમને સંભારીને પૂરીએ

R.D.Burman ઊર્ફે રાહુલ દેવ બર્મન ઊર્ફે પંચમ એટલે ટૂંકી કારકિર્દીમાં બૉલીવુડ સંગીતમાં નવા આયામ સ્થાપનાર સંગીતકાર.આપણા નોસ્ટાલ્જિયા સાથે સજ્જડ રીતે સંકળાયેલું કોઈ આ દુનિયા છોડીને જતું રહે છે ત્યારે તમે પોતે પણ એટલા અંશે એની સાથે આ દુનિયામાંથી વિદાય લેતા હો છો.

R.D.Burman-પંચમ ૪થી જાન્યુઆરી, ૧૯૯૪ના દિવસે ગુજરી ગયા તેની સાથે આપણો એમની સાથે સંકળાયેલો અંશ પણ મૃત્યુ પામ્યો. આર.ડી.ના જવાથી જે જગ્યા પડી તે હવે એમને સાંભરીને ભર્યા કરીએ છીએ.

‘કોરા કાગઝ થા યે મન મેરા…’ એ પહેલું ગીત 

‘કોરા કાગઝ થા યે મન મેરા…’ પહેલી વખત રેડિયો પર સાંભળ્યું ત્યારે જ સીધું મન પર અને જીભ પર ચોંટી ગયું હતું. ‘આરાધના’ (૧૯૬૯)માં મ્યુઝિક સચિન દેવ બર્મનનું હતું. પણ પછી ખબર પડી કે પિતાની બીમારીને કારણે આ ગીત પુત્રે કંપોઝ કર્યું હતું. ‘રૂપ તેરા મસ્તાના’ અને ‘મેરે સપનોં કી રાની’માં પણ આર.ડી.એ પોતાનો ફાળો આપ્યો હતો. ઈનફૅક્ટ, નિર્માતા-દિગ્દર્શક શક્તિ સામંતાએ ‘આરાધના’ના બંગાળી વર્ઝનનાં પોસ્ટર્સમાં સંગીતકાર: સચિન દેવ બર્મન અને મદદનીશ સંગીતકાર: રાહુલ દેવ બર્મન-R.D.Burman  એવી ક્રેડિટ્સ છાપી હતી. પોસ્ટર્સ અને હોર્ડિંગ્સ પર. ફિલ્મનાં ટાઈટલ્સમાં પણ હોય.

દેવ આનંદની ‘ગાઈડ’ (૧૯૬૬)નું ‘ગાતા રહે મેરા દિલ’ પણ આર.ડી.એ પિતા માંદગીમાં પથારીવશ હતા એટલે કંપોઝ કર્યું હતું.

આર.ડી.ની ઑફિશ્યલ ક્રેડિટવાળી ફિલ્મમાં ‘કટી પતંગ’ (૧૯૭૦)

અફ કોર્સ ‘તિસરી મંઝિલ’ (૧૯૬૬) એ પહેલાં રિલીઝ થઈ.પડોસન’ (૧૯૬૮) રિલીઝ થઈ. ‘મેરે સામનેવાલી ખિડકી’ તથા ‘એક ચતુર નાર’ અને ‘મૈં ચલી, મૈં ચલી’ તથા ‘કહના હૈ, કહના હૈ…’ અને ‘ભાઈ બત્તુર’ જેવાં યાદગાર ગીતો યાદગાર છે. એવું જ ‘પ્યાર કા મૌસમ’નું થયું. ફિલ્મનું ટાઈટલ સૉન્ગ અને ‘તુમ બિન જાઉં કહાં’ જિંદગીમાં મોડેથી પ્રવેશ્યાં. એટલે થિયોરિટિકલી નહીં પણ પ્રેક્ટિકલી જોઈએ તો ‘કોરા કાગઝ થા યે મન મેરા’થી R.D.Burman-આર.ડી. બર્મનનું નામ લોકોના દિલ-ઓ-દિમાગ પર લખાયું, અને આર.ડી.ની ઑફિશ્યલ ક્રેડિટવાળી ફિલ્મમાં જોઈએ તો- ‘કટી પતંગ’ (૧૯૭૦).

‘યે શામ મસ્તાની, મદહોશ કિયે જાય…’, ‘પ્યાર દીવાના હોતા હૈ, મસ્તાના હોતા હૈ…’, ‘યે જો મોહબ્બત હૈ…’ ‘જિસ ગલી મેં તેરા ઘર ના હો બાલમા…’  ‘ના કોઈ ઉમંગ હૈ…’ ‘આજ ના છોડેંગે’ અને ‘મેરા નામ હૈ શબનમ’ પણ સાંભળવાં ગમતાં. એ જ વર્ષમાં ‘ધ ટ્રેન’ રિલીઝ થયેલી. ‘ગુલાબી આંખે જો તેરી દેખી…’, ‘ની સોનિયે’ અને ‘કિસ લિયે મૈંન્ને પ્યાર કિયા’ની સરખામણીએ ‘મેરી જાં મૈંને કહા, મેરી જાં તુને સુના’ ઘણું જુદું લાગતું.

‘મહેબૂબા’ પછી તો આરડીના અવાજના લોકો દીવાના થઈ ગયા

R.D.Burman ના પોતાના અવાજ માટેનો ટેસ્ટ કેળવતાં લોકોને જરા વાર લાગી. ‘અપના દેશ’ (૧૯૭૨)માં ‘દુનિયા મેં લોગોં કો’ સાંભળ્યા પછી કેળવવાની શરૂઆત થઈ અને ‘શોલે’ (૧૯૭૫)ના ‘મહેબૂબા ઑ મહબૂબા’ પછી તો એ અવાજના લોકો દીવાના થઈ ગયા. પછી તો ‘ધન્નો કી આંખો મેં’ (‘કિતાબ’: ૧૯૭૭) હોય, ‘તુમ ક્યા જાનો’ (‘હમ કિસી સે કમ નહીં’: ૧૯૭૭) હોય કે ‘યમ્મા યમ્મા’ (‘શાન’: ૧૯૮૦) હોય. – આર.ડી. બર્મનનો અવાજ સીધેસીધો અંદર જઈને આત્માને છૂઈ જતો.

એક પછી એક સફળ ફિલ્મોની વણઝાર

૧૯૭૧માં રિતિક રોશનના ફાધર રાકેશ રોશનની હીરો તરીકેની ફિલ્મ ‘પરાયા ધન’માં ‘આજ ઉન સે પહેલી મુલાકાત હોગી’ ગીત આવ્યું. એ જ વર્ષે પ્રકાશ મહેરાએ ડિરેક્ટ કરેલી સંજય ખાન, ફિરોઝ ખાન અને મુમતાઝની ‘મેલા’માં ‘ગોરી કે હાથ મેં જૈસે યે છલ્લા’ અને ‘રુત હૈ મિલન કી સાથી મેરે આ રે…’ ગીતો પૉપ્યુલર થયાં. એ જ સાલમાં સાઉથના ફેમસ બૅનર ‘જેમિની’ ફિલ્મ્સે મહેમૂદની ‘લાખોં મેં એક’ રિલીઝ કરી. ‘ચંદા ઓ ચંદા’ અને ‘જોગી ઓ જોગી’ ગીતો પૉપ્યુલર થયાં. સલીમ – જાવેદે લખેલી ‘અધિકાર’નું ‘રેખા ઓ રેખા, જબ સે તુમ્હેં દેખા’ તથા ‘કોઈ માને યા ના માને’ ગીતો ખૂબ ચગ્યાં. આ બધાં ગીતો આર.ડી. બર્મને કંપોઝ કરેલાં . તે વખતે કોઈને ખબર નંઈ. રિયલ ખબર એ જ વર્ષે રિલીઝ થયેલી ત્રણ ફિલ્મોનાં ગીતો પરથી પડી કે આમાં R.D.Burman-આર.ડી.નું મ્યુઝિક છે. એક તો અફ કોર્સ ‘દમ મારો દમ’વાળી ફિલ્મ ‘હરે રામ હરે કૃષ્ણ’. ‘ફૂલોં કા તારોં કા’, ‘કાંચી રે કાંચી રે’ અને ‘દેખો ઓ દીવાનોં તુમ યે કામ ના કરો’ – બધાં ગીતો દોસ્તના ઘરે રેડિયોગ્રામ પર એલ.પી. રેકર્ડ લગાડીને સાંભળ્યા જ કરતાં, સાંભળ્યા જ કરતાં.

માત્ર સંગીત પર ચાલતી ફિલ્મોનો ટ્રેન્ડ

બીજી ફિલ્મ આવી ‘બુઢ્ઢા મિલ ગયા’, નામ પરથી જરા વિચિત્ર લાગતી અને નવીન નિશ્ર્ચલ નામના કોઈ નવીન પ્રાણીને હીરો તરીકે લઈને બનાવેલી ફિલ્મમાં રિયલ હીરો તો પાછા ઓમપ્રકાશ હતા એવું સાંભળેલું છતાં જોવા ગયા, કારણ કે ઋષિકેશ મુખર્જીની ફિલ્મ હતી. ફિલ્મ સારી હતી. સૉન્ગ્સ પણ: ‘રાત કલી એક ખ્વાબ મેં આયી ઔર ગલે કા હાર હુઈ… સુબહ કો જબ હમ નીંદ સે જાગે આંખ ઉન્હીં સે ચાર હુઈ…’, ‘ભલી ભલી સી એક સૂરત’ સાંભળતાંવેંત ગમી જાય અને ‘આયો કહાં સે ઘનશ્યામ…’ સ્કૂલમાં એ નામના સરને ચીડવવા માટે રિસેસમાં ગાવામાં આવે.

આ બધામાં શિરમોર એવી ત્રીજી ફિલ્મ: ‘કારવાં’ જે આમિર ખાનના પિતા તાહિર હુસૈને પ્રોડ્યુસ કરેલી અને કાકા નાસિર હુસૈને ડિરેક્ટ કરેલી. અલમોસ્ટ દરેક ગીત સુપરહિટ. ૮ ગીતો હતાં: ‘અબ જો મિલે હૈં તો…’, ‘ચડતી જવાની મેરી ચાલ મસ્તાની…’, ‘દૈયા યે મૈં કહાં…’, ‘દિલબર દિલ સે પ્યારે…’, ‘ગોરિયા કહાં તેરા દેસ રે…’, ‘હમ તો હૈં રાહી દિલ કે…’, ‘કિતના પ્યારા વાદા…’ અને આ બધાં કરતાં પણ ચાર ચાસણી ચડે એવું કૅબરે ગીતોના ચાહકોનું નૅશનલ ઍન્થમ: ‘મોનિકા, ઓ માય ડાર્લિંગ… પિયા તૂ અબ તો આ જા…’

વેસ્ટર્ન મ્યુઝિક અને ઉછલકૂદ સોંગ્સની સાથે ઈન્ડિયન ક્લાસિકલ સંગીત

૧૯૭૧ના વર્ષમાં હિંદી ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રીમાં R.D.Burman-આર.ડી. બર્મનના નામનો સિક્કો છવાઈ ગયો. આર.ડી. એ વખતે કેટલા વર્ષના? ૧૯૩૭માં જન્મ. એટલે પૂરા પાંત્રીસ વર્ષના પણ નહીં. અને એના બીજા જ વર્ષે એમણે પુરવાર કર્યું કે વેસ્ટર્ન મ્યુઝિક અને ઉછલકૂદ સોંગ્સની સાથે ઈન્ડિયન ક્લાસિકલ સંગીત પર આધારિત એમનાં ગીતો પણ એટલાં જ પૉપ્યુલર બને છે. ‘અમરપ્રેમ’ અને ‘પરિચય’ એના જડબેસલાક પુરાવા. શક્તિ સામંતા માટે એમણે ‘રૈના બીતી જાયે…’, ‘ચિનગારી કોઈ ભડકે…’, ‘કુછ તો લોગ કહેંગે…’, ‘યે ક્યા હુઆ’ અને ‘બડા નટખટ હૈ…’ ગીતોની ધૂન બનાવી તો ગુલઝાર માટે ‘બીતી ના બીતાઈ રૈના’ બનાવ્યું. ‘મિતવા બોલે મીઠે…’, ‘મુસાફિર હું યારોં…’ અને ‘સા રે કે સા રે ગ મા કો લે કર…’ તો ખરાં જ.

અમિતાભ પંચમદાના એક ગીતથી છવાયા

એ જ વર્ષે ‘સીતા ઔર ગીતા’ (હવા કે સાથ સાથ, કોઈ લડકી મુઝે કલ રાત સપને મેં મિલી, અભી તો હાથ મેં જામ હૈ)માં મ્યુઝિક આપ્યું. લતાજીના અવાજમાં ‘સમાધિ’ માટે આશા પારેખે ‘બંગલે કે પીછે… કાંટા લગા’ ગાયું. ૧૯૭૨માં જ ‘મેરે જીવન સાથી’માં રાજેશ ખન્નાએ ‘ઓ મેરે દિલ કે ચૈન…’ અને ‘ચલા જાતા હૂં’ તથા ‘દીવાના લે કે આયા હૈ’ ગીતો ગાયાં. ‘જવાની દીવાની’ અને ‘રામપુર કા લક્ષ્મણ’નાં ગીતોએ રણધીર કપૂરની લાઈફ બનાવી દીધી અને ‘બૉમ્બે ટુ ગોવા’ના એક જ ગીત ‘દેખા ના હાય રે…’ ને લીધે બચ્ચનજી ટિપિકલ હિંદી ફિલ્મહીરોની જેમ ફ્રીક આઉટ પણ કરી શકે છે એવું એસ્ટાબ્લિશ થઈ ગયું.

રણધીર-જયાજી પર ફિલ્માવેલાં ‘સામને યે કૌન આયા દિલ મેં હુઈ હલચલ…’, ‘યે જવાની હૈ દિવાની…’, ‘જાને જાં ઢૂંઢતા ફિર રહા…’, ‘અગર સાઝ છેડા તો…’, ‘નહીં નહીં અભી નહીં’ – આ બધાં જ કલ્ટ સૉન્ગ્સ પુરવાર થયાં.

‘ગુમ હૈ કિસી કે પ્યાર મેં દિલ સુબહ-શામ, પર તુમ્હેં મ્હેં લિખ નહીં પાઉં મૈં ઉસકા નામ, હાય રામ…’ સાંભળીને આજે પણ ભોળા દિલના ગામડિયા રણધીર કપૂરનો સ્માર્ટ અને પેપી એવી સિટી ગર્લ રેખા સાથેનો ફિલ્મી રોમાન્સ યાદ આવી જાય. હાય રામ!

પર્કશન્સનો ઊપયોગ પહેલીવાર ફિલ્મોમાં 

આર.ડી. બર્મન-R.D.Burman માટે ૧૯૭૩ની સૌથી મોટી ફિલ્મ પુરવાર થઈ ‘યાદોં કી બારાત’. નાસિર હુસૈને પ્રોડ્યુસ અને ડાયરેક્ટ કરેલી અને સલીમ-જાવેદે લખેલી આ ફિલ્મ વર્ષના છેવાડે રિલીઝ થઈ અને સુપરહિટ પુરવાર થઈ. ટાઈટલ સૉન્ગ તો યાદગાર હતું જ. એ ઉપરાંત ‘મેરી સોની મેરી તમન્ના’, ‘લેકર હમ દીવાના દિલ’ અને ‘આપ કે કમરે મેં કોઈ રહેતા હૈ’ વાળી મેડલી લોકોને હજુય યાદ છે અને સૌથી વધારે યાદ છે એ ક્રિસ્ટલ ગ્લાસ ટકરાવીને શરૂ થતું ગીત: ‘ચુરા લિયા હૈ તુમને જો દિલ કો…’.

એ જ વર્ષે ‘અનામિકા’ પણ રિલીઝ થયું જેના પ્રોડ્યુસર વન્સ અગેન, આમિર ખાનના પપ્પા-તાહિર હુસૈન હતા. સંજીવકુમાર, જયા ભાદુરી અને નાનકડા રોલમાં હેલન. ‘આજ કી રાત કોઈ આને કો હૈ…’, ‘બાહોં મેં ચલે આઓ’ અને હજુ પણ લોકજીભે છે....

મેરી ભીગી ભીગી સી પલકોં પે રહ ગયે

જૈસે મેરે સપને બિખર કે

જલે મન તેરા ભી, કિસી કે મિલન કો

અનામિકા તૂ ભી તરસે

R.D.Burman ના સંગીતવાળી એ જ વર્ષે મનમોહન દેસાઈની ‘આ ગલે લગ જા’ આવી (તેરા મુઝસે હૈ પહેલે કા નાતા કોઈ, વાદા કરો અને ના કોઈ દિલ મેં સમાયા…). રાજેશ ખન્ના અને બચ્ચનજીની ‘નમકહરામ’ પણ આ જ વર્ષે રિલીઝ થઈ (દિયે જલતે હૈં ફૂલ ખિલતે હૈં, મૈં શાયર બદનામ અને નદિયા સે દરિયા…) યશ ચોપડાના દિગ્દર્શનમાં દેવ આનંદ – હેમા માલિનીવાળી ‘જોશીલા’ પણ આવી (કિસકા રસ્તા દેખેં અને દિલ મેં જો બાતેં હૈં…’ ). દેવ આવંદની ‘હીરા પન્ના’ પણ આ જ વર્ષે આવી (પન્ના કી તમન્ના હૈ કિ હીરા મુઝે મિલ જાયે અને બહોત દૂર મુઝે ચલે જાના હૈ…’ ધર્મેન્દ્રની ‘ઝીલ કે ઉસ પાર’નાં ‘દો ઘૂંટ મુઝે ભી પીલા દે…’ ‘ક્યા નઝારે…’ અને ટાઈટલ સૉંગ હિટ હતાં. રાજેશ-શર્મિલાનું ‘રાજા-રાની’ (મૈં એક ચોર તુ મેરી રાની – અને જબ અંધેરા હોતા હૈ…) અને હેમાજી-દેવસા’બનું ‘શરીફ બદમાશ’ (નીંદ ચુરા કે) પણ આ જ સાલમાં રિલીઝ થયેલાં.

‘આપ કી કસમ’ ૧૯૭૪ના વર્ષની સૌથી મોટી ફિલ્મ

‘આપ કી કસમ’ ૧૯૭૪ના વર્ષની સૌથી મોટી ફિલ્મ આર.ડી. બર્મન માટે. ‘જય જય શિવ શંકર’થી લઈને ‘કરવટેં બદલતે રહેં’ અને ‘પાસ નહીં આના’થી લઈને ‘ચોરી ચોરી ચુપકે ચુપકે’ સુધીનાં આનંદ બક્ષી સાહેબે લખેલાં બધાં જ ગીતો હિટ: ‘સુનો કહો, કહા સુના કુછ હુઆ ક્યા’ની પેરડી તો હજુ સુધી થાય છે. પણ આરડી-બક્ષીનું બેસ્ટ ગીત તો આ:

ઝિંદગી કે સફર મેં ગુઝર જાતે હૈં જો મકામ

વો ફિર નહીં આતે, વો ફિર નહીં આતે

શમ્મી કપૂરે ડિરેક્ટ કરેલી ‘ઈર્મા લા ડ્યુસ’ના હિન્દી વર્ઝન સમી ‘મનોરંજન’

શમ્મી કપૂરે ડિરેક્ટ કરેલી ‘ઈર્મા લા ડ્યુસ’ના હિન્દી વર્ઝન સમી ‘મનોરંજન’માં ‘ગોયા કે ચુનાંચે’ સમજાયું – ન સમજાયું તોય ગાવાનું ગમતું અને ‘ચોરી ચોરી સોલહ સિંગાર’ સાંભળવાનું ગમતું. એવું જ ગીત મહેમૂદ – વિનોદ મહેરાની ફિલ્મ ‘દો ફૂલ’માં હતું. સમજ ના પડે તોય ગાવાની મઝા આવે: ‘મુત્તુકોડી કવ્વાડી હડા…’ રાજેશ-ઝીનતની શક્તિ સામંતાવાળી ગુલશન નંદાની નવલકથા પરથી બનેલી ‘અજનબી’નાં ગીતો કેવી રીતે ભુલાય: ‘ભીગી ભીગી રાતોં મેં…’, ‘એક અજનબી હસીના સે…’, ‘હમ દોનોં દો પ્રેમી દુનિયા છોડ ચલે…’

ગીતનો જબરજસ્ત ઉપાડ એ પંચમની ખાસિયત

મુચ્છીવાળા ચૉકલેટી હીરો રિશી કપૂરની ‘ઝહરીલા ઈન્સાન’માં એક સરસ ગીત હતું. શું જબરજસ્ત ઉપાડ છે એ ગીતનો: ‘ઓ હંસિની…’ આવી જ એક ભુલાઈ ગયેલી ફિલ્મ ‘દૂસરી સીતા’નું યાદગાર ગીત: ‘દિન જા રહે હૈ કે રાતોં કે સાયે…’

‘બેશક મંદિર મસ્જિદ તોડો’ (‘બૉબી’)વાળા નરેન્દ્ર ચંચલે આ વર્ષે બચ્ચનજીની ‘બેનામ’માં આર.ડી. માટે ગાયું: ‘મૈં બેનામ હો ગયા…’

1975નું વરસ આર. ડી. બર્મનને નામ  

આ વર્ષ હિંદી ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રી માટે અને હિંદી ફિલ્મ મ્યુઝિક માટે છેલ્લાં પચાસ વર્ષનું સૌથી સફળ, સૌથી ધમધમતું અને પ્રેક્ષકો માટે સૌથી મઘમઘતું પુરવાર થયું. સંખ્યાબંધ સુપરહિટ ફિલ્મો આ એક જ વર્ષમાં આવી અને ડઝનબંધ સુપરહિટ ગીતો આ એક જ વર્ષમાં સાંભળવા મળ્યાં. અનેક હીરો-હીરોઈનો, નિર્માતા – દિગ્દર્શકો, સંગીતકારો – ગીતકારોને નાઈન્ટી સેવન્ટી ફાઈવનું આ વર્ષ જબરદસ્ત ફળ્યું.

R.D.Burman-આર.ડી. બર્મનના સંગીતમાં રિલીઝ થયેલી ૧૯૭૫ની ફિલ્મો પર: ‘ખેલ ખેલ મેં’, ‘દીવાર’, ‘વૉરન્ટ’, ‘આંધી’, ‘ખુશ્બૂ’, ‘ધરમકરમ’ અને ‘શોલે’. ઓહો, આમાંથી કઈ કઈ ફિલ્મનાં ક્યા ક્યા ગીતો યાદ કરીએ: એક મૈં ઔર એક તૂ અને ખુલ્લમ ખુલ્લા પ્યાર કરેંગે હમ દોનોં અને હમને તુમ કો દેખા અને સપના મેરા ટૂટ ગયા કે પછી તુમ આ ગયે હો, નૂર આ ગયા હૈ અને તેરે બિના ઝિંદગી સે શિકવા તો નહીં અને ઈસ મોડ સે જાતે હૈં કે પછી દો નૈનોં મેં આંસૂ ભરે હૈ અને ઓ માઝી રે અપના કિનારા કે પછી કહ દૂં તુમ્હેં યા ચૂપ રહૂં અને મૈંને તુઝે માંગા તુઝે પાયા હૈ અને આયમ ફૉલિંગ ઈન લવ વિથ ધ સ્ટ્રેન્જર કે પછી રુક જાના ઓ જાના હમ સે દો બાતેં કર કે ચલી જાના કે પછી ‘શોલે’નાં બધાં જ ગીતો: યે દોસ્તી, હાં જબ તક હૈ જાન, કોઈ હસીના, હોલી કે દિન અને મહેબૂબા મહેબૂબા. અને ‘શોલે’નું ટાઈટલ મ્યુઝિક? એને કેવી રીતે લખવું અહીંયાં. સીટી વગાડીને ગાઉં છું, તમે પણ સીટીની સાથે ચપટી વગાડીને તાલ પુરાવો. ‘શોલે’નું તો બેકગ્રાઉન્ડ મ્યુઝિક પણ બેમિસાલ.

૧૯૭૬થી ૧૯૯૩ સુધીની આર.ડી. બર્મન-R.D.Burmanની કરિયર અને પર્સનલ લાઈફ ઘણી ઉબડખાબડ રહી. પણ આ ગાળામાંય એમણે અનેક કીમતી રત્નો આપ્યાં જેને આપણે ભૂલ્યા નથી.

આ પણ વાંચો-મહાકુંભની સેન્સેશન મોનાલિસાની સુંદરતા પર ફિદા થઈ કંગના રનૌત, જાણો શું કહ્યું...