Bhagavad Gita : મહાભારતના કુરુક્ષેત્રના યુધ્ધમાં અર્જુન જ્યારે પોતાનાં સ્વજનો સામે યુધ્ધ લડવા માટે હતપ્રભ થયો ત્યારે ભગવાન શ્રી કૃષ્ણે અર્જુનને કર્મ યોગ,સાંખ્ય યોગ જેવી ગૂઢ વાતો કરી.આમ તો સાવ નાનકડો ગ્રંથ "શ્રીમદ ભગવદ ગીતા" માત્ર હિન્દુ ધર્મનો જ નહીં સમગ્ર માનવજાત માટે સંદર્ભ ગ્રંથ છે. 

રાષ્ટ્ર ગીતા જયંતિની ઉજવણી કરી રહ્યું છે, ત્યારે ભગવાન કૃષ્ણનું શાશ્વત જ્ઞાન માત્ર આધ્યાત્મિક સ્થળો પૂરતું મર્યાદિત ન રહેતા આધુનિક જીવન વ્યવસ્થાપન, કોર્પોરેટ નેતૃત્વ અને જનરેશન ઝેડની માનસિકતા ને નવો આકાર આપી રહ્યું છે.

• ૧૯૯૭ આસપાસ પશ્ચિમમાં થયેલા એક અધ્યયનમાં જણાયું કે ફોર્ચ્યુન ૫૦૦ કંપનીઓનું સરેરાશ આયુષ્ય ૪૦-૫૦ વર્ષથી ઓછું છે. ૧૯૭૦માં સૂચિબદ્ધ ફોર્ચ્યુન ૫૦૦ કંપનીઓમાંથી એક-તૃતીયાંશ ૧૯૮૩ સુધીમાં લુપ્ત થઈ ગઈ હતી, અને તમામ નવી સ્થપાયેલી કંપનીઓમાંથી ૪૦% દસ વર્ષથી પણ ઓછા સમય સુધી ચાલી.

  Advertisement

• આઈઆઈએમ બેંગ્લોર દ્વારા કરવામાં આવેલા એક અભ્યાસ મુજબ, આ વ્યવસાયોમાં વ્યવસ્થાપકોને અત્યંત તણાવ, પ્રભુત્વ અને નિયંત્રણ માટે સંઘર્ષ, નિરાશાવાદ અને એવા કાર્ય વાતાવરણનો સામનો કરવો પડે છે જે માનવીય કલ્પના/સર્જનાત્મકતા, જીવંતતા અને પ્રતિબદ્ધતાને દબાવી દે છે.

• જીવનની એકંદર ગુણવત્તા અને કાર્ય જીવન વચ્ચે એક મહત્વપૂર્ણ અંતર છે. સંગઠનાત્મક સ્થિરતા અને પર્યાવરણ પર તેની અસર એક મુખ્ય ચિંતાનો વિષય છે. વ્યવસ્થાપકો અને અધિકારીઓ વારંવાર સહમત થાય છે કે તાજેતરના દાયકાઓમાં વ્યવસ્થાપને નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી નથી.

Bhagavad Gita- કાર્ય-જીવનનું એકીકરણ અને ગુણોનું સંતુલન

તાજેતરનાં વર્ષોમાં કાર્ય-જીવન એકીકરણ (Work-Life Integration) એક મુખ્ય મુદ્દો બની ગયો છે. કાર્ય-જીવન સંતુલન માટે કોઈ એક-સમાન અભિગમ નથી, તેમ છતાં નોકરીદાતાઓએ અને કર્મચારીઓએ મળીને એવા ઉકેલો શોધવા જોઈએ જે દરેક કર્મચારીની સ્પર્ધાત્મક જરૂરિયાતો અને વ્યક્તિગત ચિંતાઓ બંનેને સંતોષે.

• કાર્ય-જીવન એકીકરણ ત્યારે થાય છે જ્યારે વ્યક્તિ પોતાના જીવનની જવાબદારી પોતાના પર લે છે અને સમસ્યાઓ પર વિજય મેળવવા માટે પસંદગી કરે છે.

• વ્યક્તિગત અને વ્યાવસાયિક જીવનની વર્તમાન જટિલતાઓ અને સમસ્યાઓને કારણે વ્યક્તિ કાર્ય-જીવન સંતુલન જાળવી શકતા નથી. પરિણામે, કાર્ય અને જીવનને એકસાથે લાવવા માટે, વ્યક્તિની આંતરિક સ્વતંત્રતા અને સ્થિતિ બાહ્ય દુનિયા સાથે સુમેળમાં હોવી જોઈએ.

• શરીરના સુમેળ અને સ્વસ્થ સ્વાસ્થ્ય માટે, ત્રણેય ગુણો – સત્વ, રજ અને તમ – નું સંકલન આવશ્યક છે, કારણ કે અસંતુલન વ્યક્તિને શારીરિક કે માનસિક રીતે અસ્વસ્થ કરી શકે છે.

• આંતરિક શાંતિ ત્યારે જ પ્રાપ્ત થઈ શકે જ્યારે આપણા બાહ્ય સંબંધો સંતુલિત હોય, જેમાં પ્રકૃતિ (અગ્નિ, પૃથ્વી, જળ, વાયુ અને આકાશ), આબોહવાની પરિસ્થિતિઓ, અન્યો સાથેના સંબંધો અને શ્રમ જેવા તત્વોનો સમાવેશ થાય છે.

ગુણોનું સંતુલન (Balance of Gunas):

Bhagavad Gita : આધુનિક વ્યવસ્થાપનમાં ગીતાનાં સિદ્ધાંતો

આધુનિક વ્યવસ્થાપન માટે સૌથી મહત્વપૂર્ણ અવરોધ પ્રદર્શન મેટ્રિક્સ અને આકલન પ્રત્યેની માનસિકતા છે, જે દ્વૈતવાદી (Dichotomous) દૃષ્ટિકોણથી સંચાલિત થાય છે:

• પ્રથમ તબક્કો: સારૂં વિ. ખરાબ, ઇચ્છનીય વિ. અનિચ્છનીય, પ્રદર્શનકર્તા વિ. બિન-પ્રદર્શનકર્તા, સકારાત્મક વિ. નકારાત્મક જેવા દ્વૈતનાં માળખાનો ઉપયોગ કરીને પરિણામોને ચિહ્નિત કરવામાં આવે છે.

• બીજો તબક્કો: વ્યવસ્થાપકો એવી ખોટી ધારણા બાંધે છે કે માત્ર અદ્ભુત વસ્તુઓ જ થશે. નકારાત્મક પરિણામોની અપેક્ષા રાખવી એ ખરાબ વ્યવહાર માનવામાં આવે છે. પરિણામે, તેમની પાસે અનિચ્છનીય પરિસ્થિતિઓનું અનુમાન લગાવવાની અને તેનો સામનો કરવાની ક્ષમતાનો અભાવ હોય છે.

'ભગવદ્ ગીતા' ને કર્મચારીની કાર્યકુશળતા અને પ્રભાવશાળીતા સુધારવા માટે એક વ્યાપક માર્ગદર્શક માનવામાં આવે છે, જે નીચેના વિચારોનો પ્રસાર કરે છે:

• વ્યક્તિની નબળાઈઓને શક્તિમાં બદલવી.

• જવાબદારીઓનું વિભાજન કરવું.

• ટીમમાં યોગ્ય વ્યક્તિની પસંદગી કરવી.

• કાર્યસ્થળની પડકારો પ્રત્યે જાગૃત રહેવું.

• દુવિધાઓમાં પ્રેરણા, ઊર્જા અને પરામર્શ આપનારા કરિશ્માઈ નેતાઓની જરૂરિયાત.

• જમીની હકીકતોનું જ્ઞાન.

 કાર્યસ્થળ પર અર્જુન જેવો તણાવ

Bhagavad Gita માં ભગવાન કૃષ્ણ દ્વારા અર્જુનને આપવામાં આવેલા ઉપદેશ આધુનિક કાર્યસ્થળના સંબંધો માટે સુસંગત છે.

• આજના ઘણા વ્યાવસાયિકો મહત્વપૂર્ણ પરિસ્થિતિઓમાં ઠિઠકી જાય છે, જેમ અર્જુન તેના કર્તવ્ય આગળ ઠિઠકી ગયો હતો.

• તેમનું યુદ્ધક્ષેત્ર માત્ર એક ભૌતિક સ્થળ નહોતું; તે કાર્યસ્થળની ચરમ દુવિધાનું પ્રતિનિધિત્વ કરતું હતું, જ્યાં વ્યક્તિગત આદર્શો વ્યાવસાયિક પ્રતિબદ્ધતાઓ સાથે ટકરાતા હતા.

• અધિકારીઓ ઉચ્ચ-દાંવ વાળા નિર્ણયો લેતી વખતે અર્જુન જેવા જ શારીરિક લક્ષણો (જેમ કે: શરીરના અંગોનું ધ્રુજવું, મોં સૂકાવું, પરસેવો) નોંધાવે છે – આ મનોવૈજ્ઞાનિક તણાવ પ્રત્યે શારીરિક પ્રતિક્રિયાઓ છે જે નિર્ણય લેવાની ક્ષમતાને નબળી પાડે છે.

 આ પણ વાંચો :Bhagavad Gita : WLI (વર્ક લાઇફ ઇન્ટિગ્રેશન) માટે સંદર્ભગ્રંથ-ગીતા

નોકરીમાં 'કર્મયોગ'નું પ્રયોજન

ભગવદ્ ગીતા (Bhagavad Gita) આંતરિક અને બાહ્ય દુનિયાને જોવામાં મદદ કરે છે. આધુનિક કંપનીઓએ કર્મયોગ લાગુ કરવા માટે આ વ્યૂહરચનાઓ અપનાવવી જોઈએ:

• શ્રેષ્ઠ કાર્યને પ્રાથમિકતા: પુરસ્કારોથી વધુ ઉત્કૃષ્ટ કાર્યને પ્રાથમિકતા આપો.

• મૂલ્ય અને સ્પષ્ટતા: લાગણીઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાને બદલે, એવા પ્રસ્તુતીકરણ રજૂ કરો જે મૂલ્ય અને સ્પષ્ટતા પ્રદાન કરે.

• સેવા તરીકે રોજગાર: પોતાના રોજગારને વ્યક્તિગત લાભથી પરે એક સેવા તરીકે જુઓ. આ દૃષ્ટિકોણ નિયમિત કાર્યોને ઉદ્દેશ્ય પ્રદાન કરે છે.

• "યોગઃ કર્મસુ કૌશલમ્": ભગવદ્ ગીતાના બીજા અધ્યાય મુજબ, તેનો અર્થ છે કર્મનું કૌશલ્ય (Excellence in action). તમારા દ્વારા કરવામાં આવતા દરેક કાર્યમાં શ્રેષ્ઠતા ઝલકવી જોઈએ.

• સંતુલિત દૃષ્ટિકોણ: પ્રશંસા અને ટીકા બંનેને સ્વીકારતી વખતે સંતુલિત દૃષ્ટિકોણ જાળવી રાખો. તેમાંથી કોઈ પણ તમારી યોગ્યતા નક્કી કરતું નથી.

 વ્યવસ્થાપન માટે ગીતાના મુખ્ય સિદ્ધાં

• ધર્મ/જીવન લક્ષ્ય: પોતાના ધર્મ અથવા જીવન લક્ષ્યને પ્રાપ્ત કરવાની જરૂરિયાત પર ગીતા ભાર મૂકે છે.

  • મેનેજરો પોતાના ધર્મને જાણીને અને તેનું પાલન કરીને તેમની ટીમ અથવા વ્યવસાય માટે સ્પષ્ટ લક્ષ્યો અને ઉદ્દેશ્યો નિર્ધારિત કરી શકે છે.

  • ગહન હિતને ધ્યાનમાં રાખીને કઠિન નિર્ણયો લેવા માટે આ ધ્યાનનો ઉપયોગ કરી શકાય છે.

• આત્મ-જાગૃતિ અને ભાવનાત્મક બુદ્ધિ: યોગ અને ધ્યાનનાં શિક્ષણ મેનેજરોને બહેતર આત્મ-જાગૃતિ અને ભાવનાત્મક બુદ્ધિમત્તા પ્રાપ્ત કરવામાં મદદ કરી શકે છે. આનાથી તેઓ તણાવપૂર્ણ પરિસ્થિતિઓમાં તેમની લાગણીઓને નિયંત્રિત કરવાનું અને કર્મચારીઓની જરૂરિયાતોને સમજવાનું શીખી શકે છે.

• સેવાનો ભાવ: અન્યોની સેવાના મહત્વ પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. મેનેજરો કંપની સંસ્કૃતિમાં કરુણા અને સહાનુભૂતિનો ભાવ વિકસાવી શકે છે, જે તેને વધુ પ્રસન્ન અને ઉત્પાદક બનાવે છે.

અનાસક્તિ (Detachment) અને ધર્મ:

• અનાસક્તિ: એક મેનેજર પોતાની પ્રવૃત્તિઓના પરિણામોથી પોતાને અલગ કરવા સક્ષમ હોવો જોઈએ અને તેનાથી જોડાવું જોઈએ નહીં. આ તેને નિરાશ થવાને બદલે પોતાનું શ્રેષ્ઠ પ્રદર્શન કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાની મંજૂરી આપે છે.

  • અલગાવ વિકસાવવાનો અર્થ કામની પરવા ન કરવી નથી, પરંતુ તે આપણી વિચારસરણીને બાધિત કરનારા ભાવનાત્મક અવરોધોને દૂર કરીને ઉત્પાદકતામાં સુધારો કરે છે.

• ધર્મ/જવાબદારી: એક અન્ય મહત્વપૂર્ણ સિદ્ધાંત ધર્મ, અથવા જવાબદારીનો છે. એક મેનેજરે પોતાની ટીમ અને સંગઠન પ્રત્યેની પોતાની પ્રતિબદ્ધતાઓને પૂર્ણ કરવી જોઈએ.

• કરુણા અને સહાનુભૂતિ: એક નેતાએ હંમેશા કરુણા અને સહાનુભૂતિ દર્શાવવી જોઈએ અને પોતાના કર્મચારીઓ સાથે આદર અને દયાભાવથી વર્તવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ.

 જનરેશન ઝેડ માટે ગીતાની સુસંગતતા

આધુનિક યુવા વર્ગ (Gen Z) આજે અત્યંત તણાવ, દબાણ અને ચિંતા સહન કરી રહ્યા છે અને વિવિધ પ્રકારના રોગો પ્રત્યે વધુ સંવેદનશીલ છે.

• સકારાત્મક દૃષ્ટિકોણ: ગીતાનું શિક્ષણ યુવા પેઢીને પોતાના જીવન પ્રત્યે સકારાત્મક દૃષ્ટિકોણ અપનાવવામાં, આધ્યાત્મિક રીતે વિકસિત થવામાં અને એક મહાન તથા શાંત જીવન જીવવાનો માર્ગ બતાવવામાં મદદ કરી શકે છે.

• મન અને આત્માની શુદ્ધિ: ગીતા અનુયાયીને આ સાંસારિક જગતમાં બધું જ ત્યાગવાનું સમર્થન કરતી નથી. તે માત્ર મન અને આત્માને શુદ્ધ કરે છે, જે વ્યક્તિને પોતાના આંતરિક સ્વ અને પરમ સત્તાની શોધ કરવાની તક આપે છે.

• મૂલ્યો અને નૈતિકતા: આ યુવાનોમાં મૂલ્યો અને નૈતિકતાનો સંચાર કરે છે, જે તેમને ભારત અને બાકીના વિશ્વના નવા સુવર્ણ યુગ માટે બહેતર વૈશ્વિક નાગરિક બનવા માટે તૈયાર કરે છે.

• શાંતિપૂર્ણ ભવિષ્ય: દરરોજ ભગવદ્ ગીતાનો પાઠ કરવો, તેના પાઠો અને શ્લોકોને સમજવા, સાથે જ રોજિંદી ચિંતાઓ અને સમસ્યાઓથી મુક્ત જીવન જીવવું, તમને યુવાન રહેવામાં અને તમારા જીવનમાં વર્ષો ઉમેરવામાં મદદ કરે છે, જેનાથી યુવાનોનું ભવિષ્ય શાંતિપૂર્ણ બને છે.

ભગવાન કૃષ્ણએ અર્જુનને 'ભગવદ્ ગીતા'નો ઉપદેશ આપ્યો હતો જેથી તે પોતાના કર્મ અને કર્તવ્યને પૂર્ણ કરવા માટે પ્રેરિત થઈ શકે, જ્યારે તે કુરુક્ષેત્રના મેદાનમાં પોતાના સગા-સંબંધીઓ અને મિત્રોને પરાજિત કરવાના નૈતિક સંકટ સાથે સંઘર્ષ કરી રહ્યો હતો. ગીતા ગંગા નદી સમાન છે કે તે જ્ઞાન, કર્તવ્ય અને કર્મ પર ભાર મૂકે છે, અને જાતિ, પંથ, ધર્મ કે રાષ્ટ્રની પરવા કર્યા વિના માનવજાતના કલ્યાણ માટે વહે છે.

આ પણ વાંચો : Online shopping : ઓનલાઈન શોપિંગની છુપી ચાલાકી જે તમારા ખિસ્સા હળવા કરે છે !