વારંવાર મોબાઈલ જોવાની આદત કેવી રીતે છોડી શકાય?

• વારંવાર મોબાઈલની જોવાની આદત કેવી રીતે છોડી શકાય?
• મોબાઈલ ફોનની આદત છોડો: ડિજિટલ ડિટોક્સથી મેળવો માનસિક સુકૂન અને પ્રોડક્ટિવિટી

જો તમારો મોબાઈલ ફોન બરાબર હોય અને તમારી પાસે સમય પણ હોય પણ તમે ફોનનો ઉપયોગ ન કરતા હો, તો શું થશે?

શરૂઆતમાં કદાચ સમજાય નહીં કે શું કરવું પરંતુ આવો મોકો મળે તો તમારે પોતાના માટે સમય કાઢવો જોઈએ અને એવા કામો પૂર્ણ કરવા જોઈએ જે લાંબા સમયથી ટાળી રહ્યા છો. જેમ કે, કોઈ પુસ્તક વાંચવું, અધૂરી પેઈન્ટિંગ પૂરી કરવી કે પરિવાર સાથે વાતો કરવી. આને ડિજિટલ ડિટોક્સ કહેવાય છે. પોતાના બાળકોને વધારે સમય આપીને તેમના સાથે જીવનનો અદ્દભૂત સમય પ્રસાર કરી શકો છો. બાળકો સાથે મોજ મસ્તી કરીને પોતાની શાનદાર યાદગાર ક્ષણોને ભૂતકાળ માટે યાદોનો એક સ્ટોરેજ તૈયાર કરી શકો છો.

વર્તમાન સમયમાં લોકોને ખ્યાલ જ નથી કે તેઓ મોબાઈલના બંદી બની ગયા છે. તમે પોતે જ એક કલાક સુધી મોબાઈલ હાથમાં ન લેવાનું વિચારીને મોબાઈલ એક તરફ મૂકી દો.. કદાચ તમે એક કલાકથી પહેલા જ મોબાઈલ ઉઠાવી લેશો. કેમ કે આપણને મોબાઈલનો નશો થઈ ગયો છે. કોઈપણ જાતનો નશો નુકશાન જ કરે છે, તેવી રીતે મોબાઈલનો નશો પણ સમાજને ખુબ જ મોટું નુકશાન કરી રહ્યું છે.

આ નશો એવો છે કે લોકોને ખ્યાલ જ નથી કે તેમને નશો થઈ ગયો છે. તેઓ મોબાઈલ ઉપર સાત-આઠ કલાક પ્રસાર કરતાં સમયને સામાન્ય માને છે. જે સામાન્ય નથી. જીવન મોબાઈલની સ્કીન ઉપર પ્રસાર કરવા માટે નથી. તેનો યોગ્ય ઉપયોગ કરવો જોઈએ. પોતાના પરિવાર અને દેશના વિકાસમાં યોગદાન આપવા માટે મોબાઈલની લત છોડવી પડશે. જે વ્યક્તિ મોબાઈલની લતને સમજી ગયો છે અને તેનો જરૂરિયાત પ્રમાણેનો ઉપયોગ કરે છે, તે અન્યો કરતાં વધારે ખુશ રહેતો હશે. સાથે-સાથે પોતાના પરિવારને પણ ખુશ રાખતો હશે. તેથી લોખંડને લોખંડ કાપે તેવી રીતે મોબાઈલની લતને છોડવા માટે પણ ડિજિટલી હથિયાર અપનાવવા જોઈએ.

ડિજિટલ ડિટોક્સ એટલે શું?

ડિજિટલ ડિટોક્સનો હેતુ એ છે કે આપણે ફરીથી એવી વસ્તુઓનું મહત્ત્વ સમજીએ, જે ક્યારેક માનવ જીવન અને વિકાસનો આવશ્યક ભાગ હતી.

સમયની સાથે આપણે ડિજિટલ ઉપકરણો પર એટલા નિર્ભર થઈ ગયા છીએ કે હવે તેમને દૂર રાખવા માટે પણ એપ્સની જરૂર પડે છે. આ જ કારણે હવે ડિજિટલ ડિટોક્સ એપ્સની ચર્ચા થવા લાગી છે. ચાલો જાણીએ કે આ એપ્સ કેવી રીતે કામ કરે છે અને ડિજિટલ ડિટોક્સ માટે આપણે શું કરવું જોઈએ.

ડિજિટલ ડિટોક્સ એપ્સ શું છે?

આઈફોન અને એન્ડ્રોઈડ ફોન પર ચાલતી ડઝનબંધ ડિજિટલ ડિટોક્સ એપ્સ એપ સ્ટોરમાં ઉપલબ્ધ છે.

આ ખાસ એપ્સ છે જે સ્ક્રીન ટાઈમ ઘટાડવામાં અને ડિજિટલ ઉપકરણો પરની નિર્ભરતા ઓછી કરવામાં મદદ કરે છે. એટલે કે, તેનો હેતુ તમને ફોનની સ્ક્રીનથી દૂર રાખીને વાસ્તવિક જીવન સાથે જોડવાનો છે.

ગૂગલ પ્લે સ્ટોર પર ડિજિટલ ડિટોક્સ એપ વિશે લખ્યું છે, “તમારા ફોન સાથેની દોસ્તી ઘટાડો જેથી તમે પોતાની જાત સાથે, અન્ય લોકો સાથે અને વિશ્વ સાથે ફરીથી જોડાઈ શકો.”

સાથે જ લખ્યું છે, “શું તમે હંમેશા ફોન પર હોવ છો? શું તમને દુનિયાથી કપાઈ જવાનો ડર લાગે છે? શું નેટવર્ક ન મળે તો તમે ગભરાઈ જાઓ છો? જો એવું છે, તો હવે ડિટોક્સનો સમય છે.”

આ એપ્સ મૂળભૂત રીતે નિર્ધારિત સમય માટે ફોનને બંધ કરી દે છે. આ સમય 10 મિનિટથી લઈને 10 દિવસ, એક મહિનો કે તેથી વધુ પણ હોઈ શકે છે. ફોન કેટલો સમય બંધ રાખવો તે તમે જાતે નક્કી કરી શકો છો.

આ દરમિયાન બધી સોશિયલ મીડિયા એપ્સ બંધ રહે છે અને ફક્ત ઇમરજન્સી કૉલની સુવિધા ઉપલબ્ધ રહે છે. કેટલીક એપ્સ ફોન કૉલની પરવાનગી આપે છે, જ્યારે કેટલીક કૉલ પર પણ સમય મર્યાદા નક્કી કરે છે.

જોકે, ડિજિટલ ડિટોક્સ એપ પસંદ કરતી વખતે સાવચેતી રાખવી પણ જરૂરી છે.

ડિજિટલ ડિટોક્સ એપ્સ કેવી રીતે કામ કરે છે?

જેમ આપણે જણાવ્યું, આ એપ્સ નિર્ધારિત સમય માટે તમારા મોબાઈલ ફોનને બંધ કરી દે છે. પરંતુ કેટલીક એપ્સ તમને એ પણ પસંદગી આપે છે કે કઈ સોશિયલ મીડિયા એપ્સ બંધ કરવી અને કઈ નહીં.

મેં જાતે આનો અનુભવ કર્યો છે. રજાના એક દિવસે મેં વિચાર્યું કે શા માટે નહીં થોડા સમય માટે ફોનથી બ્રેક લઉં. મેં એક એપની મદદથી લગભગ ત્રણ કલાક માટે મારો ફોન ડિટોક્સ મોડ પર મૂકી દીધો.

જોકે, આદત મુજબ, આ દરમિયાન મેં એક-બે વાર ફોન જરૂર ઉપાડ્યો. આ દરમિયાન સ્ક્રીન પર કેટલાક રસપ્રદ મેસેજ સલાહ તરીકે દેખાયા,

જેમ કે - તમે ચાલવા જઈ શકો છો.
તમે તમારું પસંદગીનું ભોજન બનાવી શકો છો.
પરિવાર સાથે બેસીને ચા પીતા સમય વિતાવી શકો છો.
તમે બાગકામ કરી શકો છો.

આવા ઘણા મેસેજ સ્ક્રીન પર આવતા રહ્યા, તો મેં ફોન રાખી દીધો. સાચું કહું તો એ દિવસે આ ત્રણ કલાક દિવસના સૌથી અર્થપૂર્ણ કલાક સાબિત થયા. મન અને મગજને થોડો આરામ મળ્યો અને સુકૂનનો અનુભવ થયો. ખરેખર, ડિજિટલ ડિટોક્સ એપ્સ ફોનનો ઉપયોગ અત્યંત જરૂરી કામ સુધી જ મર્યાદિત કરી દે છે.

ડિજિટલ ડિટોક્સની જરૂર શા માટે છે?

અંગ્રેજી અખબાર ‘ધ હિન્દુ’ના એક અહેવાલ મુજબ, ભારતમાં 86% પુખ્ત વયના લોકો પાસે સ્માર્ટફોન છે અને તેમાંથી 30% લોકો રોજ લગભગ છ કલાક સ્ક્રીન પર વિતાવે છે. પછી તે મિત્રો સાથે જોડાયેલા રહેવા માટે હોય, સોશિયલ મીડિયા હોય કે યૂટ્યૂબ અને ગેમિંગ સાઈટ્સ દ્વારા મનોરંજન માટે હોય.

રેડસીયર સ્ટ્રેટેજીના 2024ના એક અહેવાલ મુજબ, ભારતમાં સરેરાશ સ્ક્રીન ટાઈમ 7.3 કલાક છે. નિષ્ણાતો આટલો વધુ સ્ક્રીન ટાઈમ શારીરિક અને માનસિક આરોગ્ય બંને માટે જોખમી માને છે. ફેમિલી સાયકોલોજિસ્ટ જસલીન ગિલ કહે છે, “અમે આપણા પરિવાર સાથે આપણા જ ઘરમાં રહીને પણ ખુદને અલગ-થલગ કરી દીધા છે.”

તેઓ કહે છે, “મનુષ્યનો સ્વભાવ એકલા રહેવાનો નથી, પણ સમાજમાં રહેવાનો છે. સમાજની શરૂઆત પણ મનુષ્યની સાથે મળીને રહેવાની પ્રવૃત્તિથી થઈ હતી. નકામો સ્ક્રીન ટાઈમ આપણને મર્યાદિત કરી રહ્યો છે. આપણે પોતાની જાત સાથે વાત કરવાને બદલે ફોન પર સમય વિતાવવાનું વધુ પસંદ કરવા લાગ્યા છીએ.”

જસલીન કહે છે, “મગજ સાથે જોડાયેલી ઘણી બીમારીઓ એકલતા સાથે સંબંધિત હોય છે. જ્યારે તમે તમારા દુઃખ કે મુશ્કેલીઓ કોઈની સાથે શેર નથી કરતા અને આવા કિસ્સાઓમાં મદદ માટે AI જેવી વસ્તુઓ પર નિર્ભર થઈ જાઓ છો, તો સ્થિતિ માનસિક બીમારીમાં બદલાઈ જાય છે.”

તેઓ કહે છે કે મનુષ્યનો વિકાસ આપસી વાતચીત, અનુભવો અને વિચારોના આદાન-પ્રદાનથી જોડાયેલો છે, જે હવે ખૂબ ઓછું થઈ ગયું છે.

જસલીન સ્વસ્થ મન અને સ્વસ્થ શરીરનો ઉલ્લેખ કરે છે.

તેઓ કહે છે, “માનવ મગજ એટલું શક્તિશાળી છે કે તે એક સ્વસ્થ વ્યક્તિને બીમાર કરી શકે છે. અને જો કોઈ બીમાર હોય તો પોતાની આત્મ-શક્તિથી તે સ્વસ્થ થવાની દિશામાં આગળ વધી શકે છે.”

“પરંતુ જો એકલતા લાંબા સમય સુધી રહે તો એ દિવસ દૂર નથી જ્યારે મનુષ્ય માનસિક બીમારીઓની સાથે શારીરિક બીમારીઓનો પણ શિકાર બની જશે.”

ડિજિટલ ડિટોક્સનો અનુભવ

સ્કૂલ શિક્ષિકા અમરજીત કૌર જ્યારે આ વર્ષે જૂનમાં રજાઓ વિતાવી રહી હતી, ત્યારે તેમને એહસાસ થયો કે સામાન્ય દિવસોમાં સ્કૂલ, બાળકો અને તેમના માતા-પિતાના એટલા ફોન કૉલ આવે છે કે તેઓ પોતાના બાળકો સાથે વધુ સમય વિતાવી શકતી નથી.

તેમણે વિચાર્યું કે રજાઓનો આખો સમય તેઓ પોતાના બાળકો સાથે વિતાવશે. તેમનું એક બાળક છઠ્ઠા ધોરણમાં અને બીજું દસમા ધોરણમાં અભ્યાસ કરે છે.

પરંતુ બે અઠવાડિયા વીતી ગયા તો પણ તેઓ બાળકો સાથે સમય વિતાવી શક્યા નહીં, કારણ કે બાળકો મોબાઈલ ફોનમાં વ્યસ્ત હતા. અમરજીત પોતે પણ દિવસનો મોટાભાગનો સમય ક્યારેક સોશિયલ મીડિયા પર તો ક્યારેક કોઈ સગા કે મિત્ર સાથે ફોન પર વાત કરવામાં વિતાવી દેતા હતા.

આ પછી તેમણે ફોનનો ઉપયોગ ઘટાડવાનો પ્રયાસ કર્યો. તેઓ કહે છે કે આ મુશ્કેલ કામ હતું, કારણ કે વારંવાર તેમનું ધ્યાન ફોન તરફ જતું હતું.

અમરજીત કહે છે, “ભલે કોઈ ખાસ જોવાની જરૂર ન હોય, તો પણ હું દર થોડી વારે વૉટ્સએપ ચેક કરવા લાગતી હતી.”

આખરે, તેમણે એક મિત્રની સલાહ પર ડિજિટલ ડિટોક્સ એપની મદદ લીધી.

તેઓ કહે છે, “મેં ક્યારેય આવી એપ વિશે સાંભળ્યું નહોતું. મેં પહેલા દિવસે ફક્ત બે કલાક માટે મારો ફોન બંધ કર્યો હતો. મેં મારા બાળકોને પણ આવું કરવા કહ્યું. તેઓ માની ગયા.”

અમરજીત કૌર જણાવે છે, “આ પછી રજાઓ દરમિયાન મેં લગભગ આઠ કલાક સુધી ફોન બંધ રાખ્યો. આનાથી મને વધુ સમય મળ્યો અને મનને સુકૂન મળ્યું. અમે બાકીની રજાઓ એકસાથે વિતાવી. મેં મારા બાળકો સાથે સમય વિતાવ્યો અને તેમને વધુ સારી રીતે સમજી શકી.”

તેઓ કહે છે કે હવે ડિજિટલ ડિટોક્સ તેમના જીવનનો હિસ્સો બની ગયું છે.

આ મુદ્દે જસલીન ગિલ કહે છે કે ડિજિટલ ડિટોક્સ એ બાળકો માટે વધુ જરૂરી છે, જેઓ સ્કૂલ અને સ્પર્ધાત્મક પરીક્ષાઓની તૈયારી કરી રહ્યા છે.

જસલીનનું કહેવું છે, “સ્ક્રીનથી દૂરી રાખીને વિદ્યાર્થીઓ વધુ ફોકસ કરી શકે છે. આનાથી તેઓ ટાળમટોળથી બચી શકે છે અને માનસિક તણાવ પણ ઘટી શકે છે.”

જસલીન કહે છે કે ફોન વિના આપણા ઘણા જરૂરી કામ અટકી શકે છે, પરંતુ આપણે આપણી માનવીય આદતો અને જરૂરિયાતો ન ભૂલવી જોઈએ.

ડિજિટલ ડિટોક્સ માટે વ્યવહારુ ટિપ્સ:

ડિટોક્સ એપ્સનો ઉપયોગ: એપ્સ જેવી કે Forest, Digital Detox, અથવા Freedom ડાઉનલોડ કરો, જે સ્ક્રીન ટાઈમ મર્યાદિત કરે છે અને ફોકસ જાળવવામાં મદદ કરે છે.

• ફોન-ફ્રી ઝોન: ઘરમાં ચોક્કસ જગ્યાઓ (જેમ કે ડાઈનિંગ ટેબલ, બેડરૂમ) ફોન-ફ્રી રાખો.
• સમય નક્કી કરો: દિવસના 1-2 કલાક ફોન વિના વિતાવવાનું નક્કી કરો, જેમ કે સવારનો સમય કે રાતનો પરિવાર સમય.
• નવો શોખ અપનાવો: વાંચન, લખવું, બાગકામ કે રસોઈ જેવા શોખ અપનાવો જે ફોનથી દૂર રાખે.
• નોટિફિકેશન બંધ કરો: બિનજરૂરી એપ્સના નોટિફિકેશન બંધ કરો જેથી ફોન ચેક કરવાનું આકર્ષણ ઓછું થાય.
• મૉક ડિટોક્સ: શરૂઆતમાં ટૂંકા સમય (1-2 કલાક) માટે ડિટોક્સ કરો અને ધીમે-ધીમે સમય વધારો.
• પરિવાર સાથે સમય: બાળકો અને પરિવાર સાથે ગુણવત્તાયુક્ત સમય વિતાવો, જેમ કે રમતો રમવી કે વાતચીત કરવી.
• માનસિક આરોગ્યનું ધ્યાન: ધ્યાન, યોગ કે શ્વાસની કસરતો કરો જે મનને શાંત રાખે.

ડિજિટલ ડિટોક્સ માત્ર ફોનથી દૂર રહેવાની રીત નથી, પરંતુ તે જીવનની અગ્રતાઓ, પરિવાર અને ખુદની સાથે ફરીથી જોડાવાનો માર્ગ છે. નાના પગલાંઓથી શરૂઆત કરો, જેમ કે દિવસના થોડા કલાક ફોન-ફ્રી રાખવું અને ધીમે-ધીમે આ આદત જીવનનો ભાગ બની જશે. આનાથી ન માત્ર માનસિક સુકૂન મળશે, પરંતુ પ્રોડક્ટિવિટી અને સંબંધોમાં પણ સુધારો થશે.

આ પણ વાંચો- Jamnagar : નિવૃત્ત શિક્ષકોને બદલે TET-TAT પાસ ઉમેદવારોને ઉંમરમાં છૂટછાટ આપો : દિગ્વિજયસિંહ