Online shopping :આજકાલ ઓનલાઈન ખરીદી ભલે એક ક્લિકમાં બધું હાજર કરી દેતી હોય, પણ આ સરળ પ્રક્રિયાની પાછળ ઘણી વખત એવી છુપી ડિઝાઇન ટેક્નિક્સ છુપાયેલી હોય છે જે ગ્રાહકને જાણ્યા વગર તેના નાણાં વધુ ખર્ચવા માટે પ્રેરિત કરે છે. આ જ ગ્રાહક-વિરોધી યુઝર ઇન્ટરફેસ (UI/UX) ડિઝાઇનની પદ્ધતિઓને 'ડાર્ક પેટર્ન' (Dark Patterns) કહેવામાં આવે છે. આ એવા યુક્તિપૂર્ણ રસ્તાઓ છે, જે ગ્રાહકને એ નિર્ણય લેવાની તરફ દોરી જાય છે જે કદાચ તેણે લેવાનો ઇરાદો રાખ્યો જ ન હોય.

Online shopping :  ડાર્ક પેટર્ન કેવી રીતે કામ કરે છે?

ડાર્ક પેટર્ન ટેક્નિકલ ટર્મ કરતાં વધુ, માનવ મનોવિજ્ઞાન સાથે રમાતી નાની-નાની ચતુર ચાલો છે, જે આપણો નિર્ણય કંપનીના ફાયદાની તરફ વાળી દે છે. અહીં તેના કેટલાક સૌથી સામાન્ય અને અસરકારક

ઉદાહરણો આપેલા છે:

 સ્નીકી બાસ્કેટ (SNEAK INTO BASKET): છુપાયેલા ચાર્જિસનો બોજ 

આ સૌથી સામાન્ય ડાર્ક પેટર્ન છે. તમે ₹ 199 કે ₹ 249 જેવી આકર્ષક કિંમત જોઈને ખરીદી માટે આગળ વધો છો. પરંતુ, 'Buy Now' કે 'Checkout' દબાવતા જ એક પછી એક ચાર્જિસ ઊભા થાય છે:

• ડિલિવરી ફી અને હેન્ડલિંગ ચાર્જ

• પ્લેટફોર્મ ફી અથવા સર્વિસ ફી

• વીમો (Insurance) જે પહેલેથી ટિક કરેલો હોય.

પરિણામે, ₹ 199 ની પ્રોડક્ટની કિંમત ₹270-₹280 થઈ જાય છે. ગ્રાહક ઘણી મહેનત પછી આ સ્ટેજ સુધી પહોંચ્યો હોવાથી, ઘણીવાર તે "ચાલો, દસ-વીસ રૂપિયા આમ કે તેમ..." કહીને વધારાનો બોજ સ્વીકારી લે છે. આ જ ક્ષણે ડાર્ક પેટર્ન પોતાનું કામ કરી જાય છે.

Online shopping :પ્રેશર ટેક્ટિક્સ (URGENCY & SCARCITY): ઉતાવળમાં નિર્ણય લેવડાવવો 

આ ટેકનિક ગ્રાહકોમાં 'ફિયર ઑફ મિસિંગ આઉટ' (FOMO) પેદા કરીને તેમને ઉતાવળમાં નિર્ણય લેવા મજબૂર કરે છે, જ્યારે હકીકતમાં આ તાત્કાલિકતા હંમેશા સાચી હોતી નથી.

• "Only 1 left!" (માત્ર ૧ નંગ બાકી!)

• "Offer ending in 2 minutes!" (ઑફર માત્ર ૨ મિનિટમાં સમાપ્ત થઈ જશે!)

• "15 others are viewing this item!" (અન્ય ૧૫ લોકો આ વસ્તુ જોઈ રહ્યા છે!)

આવા મેસેજિસ મેન્ટલ પ્રેશર પેદા કરે છે અને ગ્રાહક વિચાર્યા વગર જ ખરીદી કરી લે છે.

Online shopping : ફોર્સ્ડ એક્શન (FORCED ACTION): ઇચ્છા વિરુદ્ધની પસંદગીઓ 

આ પેટર્ન યુઝરને ચોક્કસ નિર્ણય લેવા માટે મજબૂર કરે છે, જે કંપનીના ફાયદામાં હોય છે.

• ઓટો-રિન્યુઅલ સબસ્ક્રિપ્શન: Subscription 'Auto-renew'નું બટન પહેલેથી જ ચાલુ (Default ON) રાખવામાં આવે છે. જો ગ્રાહક ધ્યાન ન આપે તો દર મહિને કે વર્ષે તેના ખાતામાંથી પૈસા કપાઈ જાય છે.

• ટીપ અથવા ડોનેશન: કેટલાક પ્લેટફોર્મ પર delivery tip અથવા donation ના વિકલ્પો એ રીતે ડિઝાઇન કરાયેલા હોય છે કે આપણને લાગે કે તે ફરજિયાત હશે, જ્યારે તે વૈકલ્પિક હોય છે. ‘No Tip’ અથવા **‘No Thanks’**નો વિકલ્પ શોધવામાં ઘણા લોકો થાકી જાય છે અને વધારાનું પૈસા ચૂકવી દે છે.

હિડન કેન્સલેશન (ROACH MOTEL): બહાર નીકળવાનો મુશ્કેલ રસ્તો 

આ પેટર્ન ગ્રાહક માટે કોઈ સર્વિસમાંથી બહાર નીકળવાનું અથવા કેન્સલ કરવાનું મુશ્કેલ બનાવી દે છે.

• Cancel બટન છુપાવવું: Cancel અથવા Unsubscribe બટન એટલું નાનું, આડુંઅવળું કે છુપાવેલું હોય છે કે તેને શોધતા જ ગ્રાહક થાકી જાય છે અને સર્વિસ ચાલુ રાખે છે.

• જટિલ પ્રક્રિયા: સબસ્ક્રિપ્શન કેન્સલ કરવા માટે અન્ય ત્રણ-ચાર પેજ પર ક્લિક કરાવવામાં આવે છે અથવા કસ્ટમર કેરને ફોન કરવો ફરજિયાત બનાવાય છે.

સરકારની સખ્તાઈ: ડાર્ક પેટર્ન પર કાયદાનો ડંડો

વધતા જતા ભ્રમિત કરનારા ડિઝાઇનના દૂષણ સામે હવે કેન્દ્ર સરકારે કડક વલણ અપનાવ્યું છે. ગ્રાહકોના હિતનું રક્ષણ કરવા માટે સરકારે સ્પષ્ટ માર્ગદર્શિકા (Guidelines) બહાર પાડી છે. આ માર્ગદર્શિકા અંતર્ગત ઇ-કોમર્સ કંપનીઓને આ તમામ પ્રકારની ડાર્ક પેટર્ન દૂર કરવાની ફરજ પાડવામાં આવી છે.

આ સરકારી દબાણના પરિણામે, બ્લિંકિટ, ઝેપ્ટો, એમેઝોન, ફ્લિપકાર્ટ સહિત કુલ ૨૬ મોટી કંપનીઓએ જાહેરાત કરી છે કે તેઓએ પોતાની એપ્સ અને વેબસાઇટમાંથી ભ્રમિત કરનારા બધા તત્ત્વો દૂર કરી દીધા છે. હવે:

• UI/UX ફરીથી ડિઝાઇન કરાયા છે.

• તમામ ચાર્જિસ પારદર્શક બનાવાયા છે.

• સબસ્ક્રિપ્શન્સ હવે યુઝરની સ્પષ્ટ મંજૂરી (Explicit Consent) વગર ચાલુ કરી શકાશે નહીં.

સરકારના સક્રિય હસ્તક્ષેપ પછી, ઓનલાઈન ખરીદીનો અનુભવ ધીમે ધીમે ગ્રાહક માટે વધુ સુરક્ષિત, ન્યાયી અને પારદર્શક બનશે તેવી આશા રાખી શકાય.

આ પણ વાંચો : Longevity: જાણો લાંબા આયુષ્યનું રહસ્ય, 90 વર્ષથી વધુ ઉંમરના લોકોમાં આ આદતો છે સામાન્ય