ગટર સફાઈ દરમિયાન 90%થી વધુ મજૂરો પાસે સુરક્ષા સાધનો નહોતા: સરકારી ઓડિટ

• ગટર સફાઈ દરમિયાન 90%થી વધુ મજૂરો પાસે સુરક્ષા સાધનો નહોતા: સરકારી ઓડિટ

નવી દિલ્હી: ભારતમાં ગટર અને સેપ્ટિક ટેન્કની સફાઈ દરમિયાન થતી મૃત્યુઓના મામલે ચોંકાવનારો ખુલાસો થયો છે. તાજેતરના સરકારી સામાજિક ઓડિટ અનુસાર, 90%થી વધુ કેસમાં ગટર સફાઈ દરમિયાન મૃત્યુ પામનારા મજૂરો પાસે કોઈ સુરક્ષા સાધનો કે વ્યક્તિગત સુરક્ષા ઉપકરણો (PPE કિટ) નહોતા. આ એવા સમયે થયું છે જ્યારે ગટર કે સેપ્ટિક ટેન્કની સફાઈ માટે સુરક્ષા સાધનો વિના પ્રવેશ પર કાયદાકીય રીતે પ્રતિબંધ છે.

કેન્દ્ર સરકારે 22 જુલાઈ 2025ના રોજ લોકસભામાં કોંગ્રેસના સાંસદ પ્રણીતિ સુશીલકુમાર શિંદેના સવાલના જવાબમાં આ ઓડિટ રિપોર્ટ જાહેર કર્યો. સપ્ટેમ્બર 2023માં કેન્દ્રીય સામાજિક ન્યાય મંત્રાલયે શરૂ કરેલા આ ઓડિટમાં 2022 અને 2023 દરમિયાન 8 રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના 17 જિલ્લાઓમાં થયેલી 54 મૃત્યુઓનું વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું. ઓડિટમાં જાણવા મળ્યું કે 54માંથી 49 કેસમાં મૃત મજૂરો પાસે કોઈ સુરક્ષા સાધનો નહોતા. પાંચ કેસમાં મજૂરો પાસે ફક્ત હાથમોજાં હતા, અને એક કેસમાં હાથમોજાં ઉપરાંત ગમબૂટ હતા.

ઓડિટના ચોંકાવનારા તારણો

ઓડિટ રિપોર્ટમાં જણાવાયું છે કે 47 કેસમાં ગટર અને સેપ્ટિક ટેન્કની સફાઈ માટે કોઈ મશીનરી કે સુરક્ષા સાધનો ઉપલબ્ધ નહોતા. માત્ર બે કેસમાં મશીનરીનો ઉપયોગ થયો હતો, અને ફક્ત એક કેસમાં જરૂરી તાલીમ આપવામાં આવી હતી. 45 કેસમાં સંબંધિત એજન્સીઓ પાસે કોઈ તૈયારી નહોતી. મૃત્યુ બાદ જાગૃતિ અભિયાન માત્ર સાત કેસમાં ચલાવવામાં આવ્યા, તે પણ આંશિક રીતે. આ અભિયાનો તમિલનાડુના ચેન્નાઈ અને કાંચીપુરમ તેમજ મહારાષ્ટ્રના સતારા જિલ્લામાં યોજાયા હતા

‘નમસ્તે’ યોજનાની અસર

આ જોખમી પરિસ્થિતિઓનો સામનો કરવા માટે કેન્દ્ર સરકારે ‘નેશનલ એક્શન ફોર મેકેનાઈઝ્ડ સેનિટેશન ઈકોસિસ્ટમ’ (NAMASTE) યોજના શરૂ કરી છે, જેનો ઉદ્દેશ ગટર અને સેપ્ટિક ટેન્કની સફાઈને મશીનીકૃત કરવી અને મજૂરોની સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરવી છે. આ યોજના હેઠળ દેશના 36 રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં 84,902 ગટર અને સેપ્ટિક ટેન્ક મજૂરોની ઓળખ કરવામાં આવી છે, જેમાંથી અડધાથી વધુને PPE કિટ અને સુરક્ષા સાધનો આપવામાં આવ્યા છે.

ઓડિશામાં રાજ્ય સરકારની ‘ગરિમા’ યોજનાને કારણે આ યોજના હેઠળ ઓળખાયેલા તમામ 1,295 મજૂરોને PPE કિટ અને સુરક્ષા સાધનો મળ્યા છે. સામાજિક ન્યાય મંત્રી વીરેન્દ્ર કુમારે જણાવ્યું કે NAMASTE યોજના હેઠળ 707 સ્વચ્છતા કર્મચારીઓને 20 કરોડ રૂપિયાથી વધુની મૂડી સબસિડી આપવામાં આવી છે, અને દેશભરમાં લગભગ 1,000 વર્કશોપ યોજાઈ છે, જે જોખમી સફાઈ રોકવા પર કેન્દ્રિત છે.

જાતિગત અસમાનતા અને જોખમ

ઓડિટ અને સરકારી આંકડાઓ દર્શાવે છે કે ગટર અને સેપ્ટિક ટેન્કની સફાઈમાં લગભગ 91.9% મજૂરો અનુસૂચિત જાતિ (SC), અનુસૂચિત જનજાતિ (ST), અને અન્ય પછાત વર્ગ (OBC)ના છે. આમાં 68.9% SC, 14.7% OBC, 8.3% ST, અને માત્ર 8% સામાન્ય વર્ગના છે. આ આંકડા આ જોખમી કામમાં હાંસિયામાં ધકેલાયેલા સમુદાયોની ઉચ્ચ ભાગીદારી દર્શાવે છે.

કાયદાકીય પ્રાવધાનો અને નિષ્ફળતા

ભારતમાં મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જિંગ પર 1993માં પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો, અને 2013ના ‘પ્રોહિબિશન ઓફ એમ્પ્લોયમેન્ટ એઝ મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જર્સ એન્ડ ધેર રિહેબિલિટેશન એક્ટ’ હેઠળ સુરક્ષા સાધનો વિના ગટર કે સેપ્ટિક ટેન્કની સફાઈ પર પ્રતિબંધ છે. આમ છતાં, કાયદાનું પાલન ન થવાને કારણે દર વર્ષે સેંકડો મજૂરો જીવ ગુમાવે છે.

2014માં સુપ્રીમ કોર્ટે આદેશ આપ્યો હતો કે 1993 પછી ગટર સફાઈ દરમિયાન મૃત્યુ પામનારા મજૂરોના પરિવારોને 10 લાખ રૂપિયાનું વળતર આપવામાં આવે. 2023માં આ વળતર વધારીને 30 લાખ રૂપિયા કરવામાં આવ્યું. જોકે, ઘણા કેસમાં વળતર સમયસર આપવામાં આવતું નથી, અને ઠેકેદારો કે એજન્સીઓ સામે કાનૂની કાર્યવાહી ભાગ્યે જ થાય છે.

આંકડાઓની અછત અને સરકારી બેદરકારી

સફાઈ કર્મચારી આંદોલનના રાષ્ટ્રીય સંયોજક બેઝવાડા વિલ્સન લાંબા સમયથી આક્ષેપ કરે છે કે સરકાર ચોક્કસ આંકડાઓ એકઠા કરવામાં રસ દાખવતી નથી. તેમનું કહેવું છે કે મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જિંગ અને જોખમી સફાઈ વચ્ચેનો તકનીકી ફેરફાર મજૂરોના શોષણને છુપાવવાનો એક રસ્તો છે. નિષ્ણાતોનું માનવું છે કે ગટરોની ડિઝાઈન એવી છે કે મશીનો દ્વારા સફાઈ શક્ય નથી, જેના કારણે મજૂરોને હાથથી કામ કરવું પડે છે. વધુમાં, મોટાભાગના મજૂરો ઠેકા પર કામ કરે છે, જેના કારણે તેમને આરોગ્ય કે જીવન વીમાની સુવિધા મળતી નથી.

ગુજરાતમાં પણ ગટર સફાઈ દરમિયાન મૃત્યુના કેસ સામે આવ્યા છે. 2023માં ગુજરાતમાં 9 મૃત્યુ નોંધાયા હતા, જે રાજસ્થાન (10) પછી બીજા ક્રમે હતા. X પરની પોસ્ટ્સમાં પણ આ મુદ્દે ચર્ચા થઈ છે, જેમાં એક યૂઝરે લખ્યું, “ગુજરાતમાં સફાઈ કર્મચારીઓની મૃત્યુ એ સરકારની નિષ્ફળતા દર્શાવે છે. સુરક્ષા સાધનો વિના મજૂરોને જોખમમાં ધકેલવામાં આવે છે.” ગુજરાતમાં સ્થાનિક સ્વરાજ્ય સંસ્થાઓ અને ઠેકેદારો પર કાયદાનું પાલન કરાવવા માટે સખત પગલાંની જરૂર છે.

સફાઈ કર્મચારીઓની દયનીય સ્થિતિ

ઓડિટ અને આંકડાઓ ભારતમાં સફાઈ કર્મચારીઓની દયનીય સ્થિતિને ઉજાગર કરે છે. નિષ્ણાતોનું માનવું છે કે આ સમસ્યાનો ઉકેલ માત્ર ત્યારે જ શક્ય છે જ્યારે ગટર સફાઈને સંપૂર્ણપણે મશીનીકૃત કરવામાં આવે, મજૂરોને યોગ્ય તાલીમ અને સુરક્ષા સાધનો આપવામાં આવે અને કાયદાનું સખત પાલન થાય. NAMASTE યોજના આ દિશામાં એક પગલું છે, પરંતુ તેના અસરકારક અમલ અને નિરીક્ષણની જરૂર છે. આ ઉપરાંત, સામાજિક અને આર્થિક રીતે હાંસિયામાં ધકેલાયેલા સમુદાયોને વૈકલ્પિક આજીવિકાના અવસરો આપવા જરૂરી છે, જેથી તેઓ આ જોખમી કામ માટે મજબૂર ન થાય.

ગટર અને સેપ્ટિક ટેન્કની સફાઈ દરમિયાન થતી મૃત્યુઓ માત્ર માનવીય ત્રાસદી જ નથી, પરંતુ તે સામાજિક અસમાનતા અને સરકારી બેદરકારીને પણ ઉજાગર કરે છે. સરકાર દ્વારા શરૂ કરાયેલી યોજનાઓ અને કાયદાઓ ત્યારે જ અસરકારક બનશે જ્યારે તેનું જમીની સ્તરે કડક અમલ થશે. ગુજરાત જેવા રાજ્યોમાં, જ્યાં આવી ઘટનાઓ નોંધાઈ છે, સ્થાનિક વહીવટ અને ઠેકેદારો પર જવાબદારી નક્કી કરવી અને સફાઈ કર્મચારીઓના જીવનનું રક્ષણ કરવું હવે સમયની માંગ છે.

આ પણ વાંચો- 8મો પે કમિશન: બેઝિક સેલેરી 18,000થી વધીને 51,480 રૂપિયા થઈ શકે! એક્રોયડ ફોર્મ્યુલાના આધારે વધશે સેલેરી