Halley Gubbi : રિફ્ટ વેલી પ્લેટ ટેક્ટોનિક્સની ગતિવિધિ પર વૈજ્ઞાનિક પ્રશ્નો

Halley Gubbi : હેલી ગુબ્બી જ્વાળામુખી જ્વાલામુખી ૧૨,૦૦૦ વર્ષ પછીનો ફાટયો. ઇથોપિયામાં જ્વાળામુખી ફાટયો એનાં રાખનાં વાદળો રાજસ્થાન સુધી  પહોંચ્યાં.ભારતમાં જ અનેક ફ્લાઇટો રદ કરવી પડી. આ કુદરતની માણસ સામે  વેલીમાંથી ઉઠેલી ચેતવણી છે.  

ઇથોપિયાના અફાટ પ્રદેશમાં ૨૩ નવેમ્બરે ફાટી નીકળેલા હેલી ગુબ્બી જ્વાળામુખીએ, ૧૦-૧૨ હજાર વર્ષના લાંબા વિરામ બાદ, વિશ્વભરના વૈજ્ઞાનિકો અને સરકારોને હચમચાવી દીધા છે. આ Volcano વિસ્ફોટ રિફ્ટ વેલી - Rift Valleyની ભૂસ્તરીય અસ્થિરતાનો સ્પષ્ટ પુરાવો છે.

૧. જ્વાળામુખી વિસ્ફોટ અને ભૂસ્તરીય પૃષ્ઠભૂમિ

• સ્થાન અને તારીખ: હેલી ગુબ્બી જ્વાળામુખી, ઇથોપિયાનો અફાર પ્રદેશ; ૨૩ નવેમ્બર (વર્ષનો ઉલ્લેખ નથી, પણ ઘટના નવીનતમ છે).

  Advertisement

• નિષ્ક્રિયતાનો સમયગાળો: આ જ્વાળામુખી ૧૦,૦૦૦ થી ૧૨,૦૦૦ વર્ષ સુધી શાંત હતો.

• ભૂસ્તરીય સંદર્ભ - રિફ્ટ વેલી: હેલી ગુબ્બી, પૃથ્વીના સૌથી અસ્થિર ભૂસ્તરીય વિસ્તારો પૈકીના એક, આફ્રિકન ગ્રેટ રિફ્ટ વેલીમાં આવેલો છે. આ વિસ્તારમાં પૃથ્વીની ટેક્ટોનિક પ્લેટો (આફ્રિકન અને સોમાલી પ્લેટ) સતત એકબીજાથી દૂર ખસી રહી છે.

• વૈજ્ઞાનિક દસ્તાવેજીકરણનો અભાવ: જ્વાળામુખીની હરકતો અંગે પૂરતું દસ્તાવેજીકરણ ન હોવાથી, આ વિસ્ફોટ વૈજ્ઞાનિકો માટે ઘણાં વણઉકેલ્યા પ્રશ્નોની શરૂઆત બની ગયો છે.

૨. વૈશ્વિક પ્રસાર અને વાતાવરણીય વિશ્લેષણ

• રાખનું ઉત્સર્જન: વિસ્ફોટની શક્તિને કારણે રાખ ૧૪ કિલોમીટરની ઊંચાઈ સુધી ઊડી, જેણે ઉપલા વાતાવરણમાં (સ્ટ્રેટોસ્ફિયરના નીચલા સ્તરમાં) પ્રવેશ કર્યો.

• આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રભાવ: રાખનું વાદળ પશ્ચિમી પવનો સાથે આગળ વધ્યું અને યેમેન, ઓમાન, રેડ સી પાર કરીને ભારત સુધી પહોંચ્યું.

• ભારતમાં અવલોકન:

  • ગુજરાત (અમદાવાદ)-રાજસ્થાનના આકાશમાં હળવું ધુમ્મસ.

  • દિલ્હી-એનસીઆર સહિતના વિસ્તારોમાં લાંબા અંતરની મુસાફરી કરીને આવેલા ધૂળયુક્ત કણોની પાતળી રેખાઓ (haziness) દેખાઈ.

• સલ્ફર ડાયોક્સાઇડ (SO₂)નું વિશ્લેષણ:

  • જ્વાળામુખીમાંથી સલ્ફર ડાયોક્સાઇડ (SO₂) વાયુનું ઉત્સર્જન થયું.

  • વૈજ્ઞાનિક માહિતી દર્શાવે છે કે વાતાવરણમાં SO₂નું પ્રમાણ ક્ષણિક રીતે વધ્યું, પરંતુ જમીન સ્તરે જોખમ ઊભું થાય તેટલી માત્રા નહોતી.

  • વૈજ્ઞાનિક મહત્વ: SO₂ વાયુ વાતાવરણમાં સલ્ફેટ એરોસોલ્સ (Sulfate Aerosols) બનાવે છે, જે પૃથ્વી પર પડતા સૂર્યપ્રકાશને અવરોધીને સ્થાનિક હવામાનમાં ફેરફાર કરી શકે છે. જોકે આ વિસ્ફોટની અસર મોટી નહોતી, પણ આકાશનો રંગ બદલાઈ જવો એ વૈશ્વિક વાતાવરણ પર તેની અસરનો સંકેત હતો.

૩. ભારતની હવાઈ વ્યવસ્થા પર અસર (એરોનોટિકલ ઇમ્પેક્ટ)

• રાખનો ખતરો: જ્વાળામુખીની રાખ (Volcanic Ash) ફ્લાઇટ માટે અત્યંત જોખમી છે કારણ કે તે એન્જિનમાં પ્રવેશીને ઊંચા તાપમાને પીગળી શકે છે અને એન્જિનને નિષ્ફળ બનાવી શકે છે.

• DGCAની કાર્યવાહી: ભારતીય હવાઈ ક્ષેત્ર માટે ડાયરેક્ટોરેટ જનરલ ઓફ સિવિલ એવિએશન (DGCA) દ્વારા વિમાનની સલામતી માટે તાત્કાલિક ગાઇડલાઇન્સ જારી કરવામાં આવી.

• વ્યાપારિક અસરો: એર ઇન્ડિયા, ઇન્ડિગો, અકાસા જેવી એરલાઇન કંપનીઓએ ફ્લાઇટ રદ કરી, મોડી કરી અથવા એર રૂટમાં ફેરફાર કર્યા.

• લોજિસ્ટિકલ પડકારો: દિલ્હી, મુંબઈ, હૈદરાબાદ એરપોર્ટ પર અનિશ્ચિતતા અને મુસાફરોની રાહ જોવાને કારણે મુસાફરીનો સમય અને ખર્ચ બંને વધી ગયા.

૪. ઇથોપિયામાં માનવતાવાદી અને પર્યાવરણીય કટોકટી

• જળ સંસાધનોનું પ્રદૂષણ: જ્વાળામુખીની રાખમાં રહેલા ખનિજો અને ઝેરી તત્વોના કારણે આસપાસના ગામોના પાણીના સ્ત્રોત દૂષિત થયા છે.

• પશુપાલન પર અસર: આફાર પ્રદેશના લોકો મુખ્યત્વે પશુપાલન પર નિર્ભર છે. રાખના કારણે ઘાસના મેદાનોનો નાશ થવાથી તેમના માટે ગંભીર આજીવિકાની કટોકટી ઊભી થઈ છે.

• આરોગ્યના જોખમો: હવામાં ભળેલા ઝેરી વાયુઓ અને રાખના કણોને કારણે શ્વસન સંબંધી તકલીફો અને અન્ય તબિયત બગાડનારા કેસો નોંધાયા છે.

• સ્થળાંતરની જરૂરિયાત: સ્થાનિક અધિકારીઓ પરિસ્થિતિને જોતા અસરગ્રસ્ત ગામોને ખાલી કરાવવાના વિકલ્પો પર વિચાર કરી રહ્યા છે.

૫. મુખ્ય વૈજ્ઞાનિક પ્રશ્ન: નિષ્ક્રિયતામાંથી જાગૃતિ (Reactivation)નું કારણ

• ટેક્ટોનિક પ્લેટ ગતિ (Plate Tectonics): સૌથી મોટો પ્રશ્ન એ છે કે આટલા લાંબા સમયથી શાંત જ્વાળામુખી કેમ સક્રિય થયો. આફ્રિકન ગ્રેટ રિફ્ટ વેલીમાં પ્લેટો સતત એકબીજાથી દૂર જઈ રહી છે (Divergent Plate Boundary).

• રિફ્ટિંગ ગતિમાં વધારો: શું આ ઘટના દર્શાવે છે કે આફ્રિકન અને સોમાલી પ્લેટો વચ્ચેના ફાટવાની ગતિ (Rifting Velocity) માં વધારો થયો છે, જેના કારણે નીચલા મેગ્મા ચેમ્બરમાં દબાણ વધ્યું?

• મેગ્માની હેરફેર: વિસ્ફોટનો અર્થ એ છે કે પૃથ્વીના પેટાળમાંથી ગરમ મેગ્મા સપાટી તરફ ઝડપથી આવ્યો છે.

• ભવિષ્યની ચેતવણી: શું આ ઘટના રિફ્ટ વેલીના અન્ય સુસ્ત અથવા નિષ્ક્રિય જ્વાળામુખીઓના જાગૃત થવાની સંભાવના તરફ ઇશારો કરે છે?

વૈજ્ઞાનિકો હાલમાં રાખના નમૂનાઓ, ઉત્સર્જિત વાયુઓ અને સ્થાનિક સિસ્મિક (ભૂકંપીય) પ્રવૃત્તિઓનું વિશ્લેષણ કરી રહ્યા છે જેથી પૃથ્વીના આંતરિક ભાગમાં થતા ફેરફારોને વધુ સારી રીતે સમજી શકાય.

આ ઘટના વિશ્વને યાદ અપાવે છે કે પૃથ્વી એક જીવંત અને ગતિશીલ ગ્રહ છે, અને તેના એક ખૂણામાં થતો ફેરફાર વૈશ્વિક સ્તરે હવાઈ કામગીરી, વેપાર માર્ગો અને પર્યાવરણને અસર કરી શકે છે.

આ પણ વાંચો : Constitution Day: આજે બંધારણ દિવસ પર નવ ભાષામાં સંવિધાન બહાર પડાશે