TALIBAN સરકારના વિદેશ મંત્રી મુત્તકીની ભારત યાત્રા બંને દેશો માટે કેટલી ફાયદાકારક?

અફઘાનિસ્તાનમાં તાલિબાન (TALIBAN) શાસનના વિદેશ મંત્રી આમિર ખાન મુત્તકી યાત્રા પ્રતિબંધોમાંથી મુક્તિ મળ્યા બાદ આગામી સપ્તાહે ભારતની મુલાકાતે આવવાના છે.

આંતરરાષ્ટ્રીય બાબતોના નિષ્ણાતો ક્ષેત્રીય પરિસ્થિતિઓના સંદર્ભમાં આ મુલાકાતને મહત્વપૂર્ણ ગણાવી રહ્યા છે.

ભારતીય વિદેશ મંત્રાલયના પ્રવક્તાએ એક પ્રેસ કોન્ફરન્સમાં મુત્તકીને આપવામાં આવેલી મુક્તિની પુષ્ટિ કરી પરંતુ એ નથી જણાવ્યું કે તાલિબાની નેતા ભારત આવશે કે નહીં.

પરંતુ તાલિબાન વિદેશ મંત્રાલયના એક અધિકારીએ પુષ્ટિ કરી કે મુત્તકી ભારત આવશે, જોકે તેમણે વધુ માહિતી આપવાનો ઇનકાર કર્યો. આ અંગે બીબીસીએ પોતાના એક રિપોર્ટ આનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.

અફઘાન તાલિબાન નેતાઓ યાત્રા પ્રતિબંધોને કારણે સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સુરક્ષા પરિષદમાંથી મુક્તિ મેળવ્યા બાદ જ અન્ય દેશોની યાત્રા કરી શકે છે.

ઓગસ્ટ 2021માં તાલિબાને અફઘાનિસ્તાન પર કબજો કર્યા બાદ આ તાલિબાન સરકારના કોઈ મંત્રીની પ્રથમ સત્તાવાર ભારત યાત્રા હશે. ભારતે હજુ સુધી તાલિબાન સરકારને માન્યતા આપી નથી, પરંતુ તાજેતરના દિવસોમાં સંપર્કો વધુ તીવ્ર બન્યા છે.

મે 2025માં કાશ્મીરના પહેલગામમાં થયેલા હુમલા બાદ ભારતના વિદેશ મંત્રી એસ. જયશંકરે તાલિબાન સરકારના વિદેશ મંત્રી સાથે ફોન પર વાત કરી હતી.

ભારતે TALIBAN સરકાર સાથે સંપર્ક કેવી રીતે વધાર્યો?

આંતરરાષ્ટ્રીય બાબતોના નિષ્ણાતોનું કહેવું છે કે મુત્તકીની આ યાત્રા ભારત અને અફઘાનિસ્તાન બંને માટે એક મહત્વપૂર્ણ રાજદ્વારી ક્ષણ છે, કારણ કે આથી દાયકાઓ જૂની ભારત અને તાલિબાનની દુશ્મની સમાપ્ત થવાની આશા જાગી છે.

ભારત અગાઉ અફઘાન તાલિબાનના વિરોધી જૂથોનું સમર્થન કરતું હતું, જેમાં એવા જૂથોનો પણ સમાવેશ થાય છે જેમણે 2021 સુધી અફઘાન સરકારનું નેતૃત્વ કર્યું હતું.

જ્યારે તાલિબાનને ભારતના હરીફ પાકિસ્તાનનું હથિયાર માનવામાં આવતું હતું.

મુત્તકીની ભારત યાત્રા એવા સમયે થઈ રહી છે જ્યારે અમેરિકી રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે કાબુલ નજીક બગરામ એર બેઝને પાછો લેવાની જાહેરાત કરી છે.

જિંદલ યુનિવર્સિટીમાં અફઘાન અભ્યાસના મુખ્ય પ્રોફેસર રાઘવ શર્માનું કહેવું છે કે આ સમયે મુત્તકીનું આગમન એટલે મહત્વનું છે કારણ કે અફઘાનિસ્તાનમાં ચીનનો પ્રભાવ વધી રહ્યો છે. રશિયાએ પણ તાલિબાન સાથે રાજદ્વારી સંબંધો વધાર્યા છે.

રાઘવ શર્માના જણાવ્યા મુજબ, "પાકિસ્તાની સરકારો સાથે તાલિબાનના નજીકના સંબંધોને કારણે ભારત તેમની સાથે પોતાના સંબંધો અંગે સાવચેત રહ્યું છે."

શર્મા કહે છે, "મુત્તકીની યાત્રા એવા સમયે થઈ રહી છે જ્યારે અફઘાન મોરચે ઘણું બધું થઈ રહ્યું છે. આ એ હકીકત તરફ ઇશારો કરે છે કે તાલિબાનના સત્તામાં આવ્યા બાદ ભારતનું તેમની સાથે ખૂબ જ ધીમું અને સાવચેતીભર્યું તાલમેલ હવે પોતાની અસર દેખાડી રહ્યું છે."

કોલકાતાની આલિયા યુનિવર્સિટીમાં અફઘાન-ભારત સંબંધોના સંશોધક મોહમ્મદ રિયાઝનું કહેવું છે કે 2010થી એ સ્પષ્ટ થઈ ગયું હતું કે અફઘાન તાલિબાન અફઘાનિસ્તાનના રાજકીય પરિદૃશ્ય પર ફરીથી ઉભરી રહ્યું છે.

તેમના જણાવ્યા મુજબ, "તે સમયે વિશ્વભરના વિવિધ દેશોએ તાલિબાન સાથે સંપર્ક શરૂ કર્યો હતો, પરંતુ ભારતે તેમની સાથે સંપર્ક કરવામાં વિલંબ કર્યો. તેઓ કહે છે, "ભારત અગાઉ તાલિબાનથી અંતર જાળવતું હતું, પરંતુ હવે એવું નથી."

જોકે, તાલિબાનના કાબુલ પહોંચ્યા બાદ ભારતે પોતાના રાજદ્વારી કર્મચારીઓને પાછા બોલાવી લીધા અને સીધો સંપર્ક સ્થગિત કરી દીધો. પરંતુ ટૂંક સમયમાં જ તેણે પોતાની રણનીતિ બદલી છે. ભારતને અહેસાસ થઈ ગયું હતું કે તાલિબાનથી સંપૂર્ણ અંતર જાળવવું શક્ય નથી.

દિલ્હીમાં રહેતા આંતરરાષ્ટ્રીય બાબતોના પ્રોફેસર અજય દર્શન બહિરાનું કહેવું છે, "ભારતે ટૂંક સમયમાં જ પડદા પાછળ વાતચીત શરૂ કરી દીધી જેથી તાલિબાન પાસેથી એ ખાતરી મળી શકે કે તેઓ પોતાના વિસ્તારનો ઉપયોગ ભારત વિરોધી પ્રવૃત્તિઓ માટે નહીં થવા દે."

તેમના મુજબ, "ભારતને એ અહેસાસ થઈ ગયું છે કે તાલિબાનથી સંપૂર્ણ અંતર જાળવવાની નીતિ વ્યવહારિક નથી." પ્રોફેસર બહિરાનું કહેવું છે કે તાલિબાન સરકારને માન્યતા આપ્યા વિના તેને મદદ પૂરી પાડવી અને ભાગીદારી વિના ત્યાં હાજરી જાળવવી એ તાલિબાન પ્રત્યે ભારતની નીતિમાં સંતુલન દર્શાવે છે.

ભારત અને TALIBAN ની પ્રાથમિકતાઓ શું છે?

સ્થાનિક મીડિયા અહેવાલો અનુસાર, જ્યારે બંને પક્ષો વચ્ચે થોડો વિશ્વાસ બન્યો ત્યારે તાલિબાને 2022માં પોતાના એક રાજદ્વારીને દિલ્હી મોકલ્યા. જોકે, ભારતે હજુ સુધી તેને અફઘાન દૂતાવાસનો કાર્યભાર સંભાળવાની મંજૂરી આપી નથી.

2024માં એવા સમાચાર આવ્યા કે એક તાલિબાન રાજદ્વારીએ મુંબઈ વાણિજ્ય દૂતાવાસનો કાર્યભાર સંભાળ્યો છે, પરંતુ બંને પક્ષે આ અંગે કોઈ સત્તાવાર નિવેદન જારી કર્યું નથી.

2022માં ભારતે કાબુલમાં પોતાનો દૂતાવાસ મર્યાદિત આધારે ફરીથી ખોલ્યો અને 2025માં વિદેશ સચિવ વિક્રમ મિસરીએ દુબઈમાં મુત્તકી સાથે મુલાકાત કરી અંતે મે 2025માં પહેલગામ હુમલા બાદ બંને વિદેશ મંત્રીઓએ ફોન પર વાત કરી.

પરંતુ એસ. જયશંકર અને મુત્તકી વચ્ચે થયેલી આ વાતચીત બાદ બંને દેશો દ્વારા જારી કરાયેલા નિવેદનોમાં તેમની રાષ્ટ્રીય પ્રાથમિકતાઓ દેખાઈ. ભારતે રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાની વાત કરી કારણ કે તે ઇચ્છે છે કે અફઘાનિસ્તાન ફરીથી ભારત વિરોધી ઉગ્રવાદી જૂથો માટે આશ્રયસ્થાન ન બને.

જ્યારે અફઘાનિસ્તાને વિઝા અને વેપારનો ઉલ્લેખ કર્યો, કારણ કે તેઓ આંતરરાષ્ટ્રીય માન્યતા અને રોકાણ ઇચ્છે છે.

ચીન અને રશિયા સાથે તાલિબાન સરકારના ગાઢ સંબંધો હોવા છતાં તાલિબાન નેતાઓ સંયુક્ત રાષ્ટ્રના પ્રતિબંધોને કારણે પરવાનગી વિના આંતરરાષ્ટ્રીય યાત્રા કરી શકતા નથી.

આથી વૈશ્વિક સ્તરે તેમના માટે તકો મર્યાદિત છે.

મુત્તકીની સંભવિત યાત્રાનું એજન્ડા જાહેર કરવામાં આવ્યું નથી, પરંતુ નિષ્ણાતોને આશા છે કે આ બંને સરકારોની પ્રાથમિકતાઓને દર્શાવશે, જોકે આ જરૂરી નથી કે તે એકબીજા સાથે મળતી હોય.

મોહમ્મદ રિયાઝ કહે છે, "અફઘાનિસ્તાનમાં ભારતના ઘણા હિતો છે, જેને અવગણી શકાય નહીં. ખાસ કરીને જ્યારે તાલિબાન વિરોધી જૂથો વિખરાયેલા છે અને તેમને વૈશ્વિક શક્તિઓનું સમર્થન મળી રહ્યું નથી.

તેમના મુજબ, "ભારત અફઘાનિસ્તાનમાં પોતાની સ્થિતિ જાળવવા માટે તાલિબાન સરકાર સાથે સંબંધ વધારીને નજીક જઈ રહ્યું છે. સાથે જ તે પોતાના પૂર્વ અફઘાન સહયોગીઓને પણ અલગ-થલગ કરી રહ્યું છે."

નિષ્ણાતોનું કહેવું છે કે ભારતને અફઘાનિસ્તાનમાં માનવાધિકારની સ્થિતિ પર વાંધો છે, પરંતુ તેમ છતાં તે તાલિબાનને અવગણી શકે નહીં. રિયાઝનું કહેવું છે કે અફઘાન તાલિબાન સાથે ભારતના ક્ષેત્રીય સુરક્ષા સાથે જોડાયેલા મુદ્દાઓ શામેલ છે.

આમાં પાકિસ્તાનની ગુપ્તચર એજન્સીઓ દ્વારા તાલિબાન અને અન્ય સશસ્ત્ર જૂથોને પ્રોક્સી તરીકે ઉપયોગ કરવાની ચિંતા પણ શામેલ છે. તેમના મુજબ, ભારત અફઘાનિસ્તાનમાં ચીનના પ્રભાવને ઘટાડવા માટે ત્યાં લાંબા ગાળાના રોકાણ વિકલ્પો પર પણ વિચાર કરી રહ્યું છે.

પ્રોફેસર બહિરાનું કહેવું છે કે ભારતે વચ્ચેનો રસ્તો અપનાવ્યો છે અને તાલિબાનને સત્તાવાર માન્યતા આપ્યા વિના તેની સાથે મર્યાદિત પરંતુ અર્થપૂર્ણ સંબંધો સુનિશ્ચિત કર્યા છે.

તેમણે કહ્યું, "આ અભિગમ સંવાદના રસ્તા ખુલ્લા રાખે છે અને અફઘાનિસ્તાનને ભારત વિરોધી આતંકવાદી જૂથો માટે આશ્રયસ્થાન બનતું અટકાવે છે."

TALIBAN શું સંદેશ આપવા માંગે છે?

મુત્તકીની સપ્ટેમ્બરમાં ભારત આવવાની વાત કરવામાં આવી હતી, પરંતુ સંયુક્ત રાષ્ટ્રના યાત્રા પ્રતિબંધોને કારણે તેઓ આવી શક્યા નહોતા. પરંતુ 30 સપ્ટેમ્બરે સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સુરક્ષા પરિષદે તેમને 9થી 16 ઓક્ટોબરની વચ્ચે દિલ્હી આવવાની મંજૂરી આપી દીધી.

તેઓ ઓક્ટોબરના અંતમાં મોસ્કો ફોર્મેટ વાતચીતમાં ભાગ લેવા જનારા રશિયન પ્રતિનિધિઓ સાથે પણ મુલાકાત કરશે.

પ્રોફેસર શર્મા કહે છે, "આ તાલિબાન માટે પોતાના લોકોને એ સંદેશ આપવાની તક છે કે તેઓ પાકિસ્તાનની કઠપૂતળી નથી. તેમના પર લાંબા સમયથી આ આરોપ લગાવવામાં આવે છે."

પરંતુ નિષ્ણાતોનું કહેવું છે કે તાલિબાન સાથે ભારતની નજીકીના કેટલાક સ્પષ્ટ નકારાત્મક પાસાં પણ છે. કેટલાક નિષ્ણાતોનું કહેવું છે કે આનાથી અફઘાન નાગરિકોમાં એ ધારણા મજબૂત થશે કે પાકિસ્તાન અને ભારત, બંને અફઘાનિસ્તાનને યુદ્ધના મેદાન તરીકે ઉપયોગ કરી રહ્યા છે.

પ્રોફેસર શર્મા કહે છે, "ભલે આ સાચું હોય કે નહીં, ધારણાઓ કોઈ દેશની સાર્વજનિક છબીને આકાર આપવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. આ અમારા માટે બિલકુલ સ્વાગતયોગ્ય નથી." જોકે, તેમનું કહેવું છે કે મુત્તકીની યાત્રા નિઃશંકપણે સંબંધોને આગળ વધારવાની દિશામાં એક મહત્વપૂર્ણ પગલું હશે.

આ પણ વાંચો- શું સોનમ વાંગચુક જેલ બહાર આવશે? સુપ્રિમ કોર્ટે કેન્દ્ર અને લદ્દાખ પ્રશાસનને ફટકારી નોટિસ