India-Pakistan : કેટલી મજબૂત છે દેશની રડાર-નિરીક્ષણ સિસ્ટમ્સ ? ટેકનિકલ અને સેનાની તૈયારીઓ અંગે જાણો

1. આવતીકાલે દેશનાં 224 શહેરોમાં મોક ડ્રિલ યોજવા કેન્દ્ર સરકારનાં નિર્દેશ (India-Pakistan)
2. સંરક્ષણ વિભાગમાં હવાઇ હુમલાની માહિતી ક્યાંથી અને કેવી રીતે મળે છે ?
3. દેશની રડાર અને નિરીક્ષણ સિસ્ટમ્સ કેવી રીતે કરે છે કામ ?
4. દેશની રડાર અને ટેક્નિકલ સિસ્ટમ કેટલી છે મજબૂત ?
5. સેનાની તૈયારી, ટેક્નિકલ તૈયારી, સ્થાનિક વહીવટની તૈયારીઓ કેવી હોય છે ?

India-Pakistan : પહલગામ આતંકી હુમલા (Pahalgam Terror Attack) બાદ ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે તંગદિલી વધી છે. ભારત દ્વારા પાકિસ્તાન વિરુદ્ધ એક બાદ એક આકરા નિર્ણય લેવામાં આવ્યા છે. સિંધુ જળ સંધિ (Indus Water Treaty) સ્થગિત કરવી, ચિનાબ નદીનું પાણી રોકવું, અટારી-વાઘા સરહદ બંદ કરવી, વેપાર બંધ કરવો, ભારતમાંથી પાકિસ્તાની રાજદ્વારીઓની હકાલપટ્ટી, ભારતમાં પાકિસ્તાની નેતાઓ અને સેલિબ્રિટીઝનાં સો. મીડિયા એકાઉન્ટ બ્લોક અને અને યૂટ્યુબ ચેનલો બંધ કરવા સહિતની અનેક કાર્યવાહી કરવામાં આવી છે. ત્યારે હવે, ભારત સરકારે તમામ રાજ્યોની સરકારોને નાગરિક સંરક્ષણ કવાયત હાથ ધરવાનાં નિર્દેશ આપ્યા છે. જે હેઠળ આવતીકાલે દેશનાં 224 શહેરોમાં મોક ડ્રિલ (mockdrills) યોજાશે, જેની યાદી પણ સરકાર દ્વારા જાહેર કરવામાં આવી છે.

આવી પરિસ્થિતિઓમાં સામાન્ય નાગરિકોનાં મનમાં અનેક સવાલ ઊભા થયા છે. ત્યારે, મહત્ત્વનાં સવાલો પૈકી એક સવાલ એ છે કે દેશમાં હવાઇ હુમલાની શક્યતાઓ અંગે સંરક્ષણ વિભાગને (Department of Indian Defense) અગાઉથી કેવી રીતે ખબર પડે છે ? રડાર અને નિરીક્ષણ સિસ્ટમ્સ શું છે ? કેવી રીતે કામ કરે છે ? ભારતની રડાર સિસ્ટમ કેવી છે ? આવી સ્થિતિઓમાં સેનાની તૈયારીઓ, આંતરાષ્ટ્રીય સહયોગ, દેશની જનતા પર શું અસર થાય છે ? સ્થાનિક વહીવટી તંત્રની તૈયારી સહિતની તમામ માહિતી અહીંથી તમે મેળવી શકો છો...

આ પણ વાંચો - Warsiren : ગભરાશો નહીં, 7 મે ના રોજ વોર સાયરન વાગશે,જાણો મોકડ્રીલ સબંધિત તમામ સવાલોના જવાબ

સંરક્ષણ વિભાગને દેશમાં હવાઈ હુમલાની શક્યતાની ખબર પડવા માટે નીચેની પ્રક્રિયાઓ અને સંસાધનોનો ઉપયોગ થાય છે :

રડાર અને નિરીક્ષણ સિસ્ટમ્સ:

ભારતીય હવાઈ દળ (Indian Air Force) અને સંરક્ષણ વિભાગ અદ્યતન રડાર સિસ્ટમ્સ (જેમ કે રાજેન્દ્ર રડાર, AWACS) નો ઉપયોગ કરે છે, જે હવાઈ જહાજો, મિસાઈલો, અથવા ડ્રોન જેવી હવાઈ ગતિવિધિઓને શોધી શકે છે. આ સિસ્ટમ્સ સરહદો અને દરિયાકાંઠાની નજીક 24/7 નિરીક્ષણ કરે છે.

ગુપ્તચર માહિતી:

ગુપ્તચર એજન્સીઓ જેમ કે રિસર્ચ એન્ડ એનાલિસિસ વિંગ (RAW), ઈન્ટેલિજન્સ બ્યુરો (IB) અને લશ્કરી ગુપ્તચર વિભાગ દુશ્મન દેશોની લશ્કરી ગતિવિધિઓ, શસ્ત્રોની તૈયારી, હુમલાની યોજનાઓની માહિતી એકત્ર કરે છે. આ માહિતી માનવીય ગુપ્તચર (HUMINT), સિગ્નલ ગુપ્તચર (SIGINT) અને સેટેલાઈટ ઈમેજરી (IMINT) દ્વારા મળે છે.

સેટેલાઈટ નિરીક્ષણ:

ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંસ્થા (ISRO) અને સંરક્ષણ વિભાગનાં સેટેલાઈટ્સ (જેમ કે RISAT, Cartosat) દ્વારા દુશ્મનનાં હવાઈ અડ્ડાઓ, મિસાઈલ લોન્ચ સાઈટ્સ અને લશ્કરી હિલચાલનું રીઅલ-ટાઈમ નિરીક્ષણ થાય છે.

આંતરરાષ્ટ્રીય સહયોગ:

ભારત અન્ય દેશો (જેમ કે અમેરિકા, ઈઝરાયેલ, રશિયા) સાથે ગુપ્તચર માહિતીની આપ-લે કરે છે. આ દેશોની એજન્સીઓ અથવા નેટો જેવા સંગઠનો પાસેથી હવાઈ હુમલાની ચેતવણી મળી શકે છે. દ્વિપક્ષીય કરારો અને સંયુક્ત લશ્કરી નિરીક્ષણ દ્વારા પણ માહિતી મળે છે.

લશ્કરી સંચાર અને ચેતવણી સિસ્ટમ:

દુશ્મનનાં સંચાર (રેડિયો, ટેલિફોન, ઈન્ટરનેટ) ને ઈન્ટરસેપ્ટ કરીને હુમલાની યોજનાઓની જાણકારી મળે છે. બેલિસ્ટિક મિસાઈલ ડિફેન્સ સિસ્ટમ (જેમ કે પૃથ્વી એર ડિફેન્સ) પણ મિસાઈલ લોન્ચની તાત્કાલિક ચેતવણી આપે છે.

હવાઈ દળની તૈયારી:

હવાઈ દળનાં એર ડિફેન્સ કંટ્રોલ સેન્ટર્સ (Air Defense Control Centers) દ્વારા અજાણ્યા વિમાનો (UFOs - Unidentified Flying Objects) ની હિલચાલ શોધાય છે. જો તે શંકાસ્પદ હોય તો તાત્કાલિક ચેતવણી જારી થાય છે.

સ્થાનિક અને આંતરરાષ્ટ્રીય ઘટનાઓનું વિશ્લેષણ:

દુશ્મન દેશની રાજકીય અસ્થિરતા, લશ્કરી ડ્રિલ, અથવા આક્રમક નીતિઓનું વિશ્લેષણ કરીને હુમલાની શક્યતા આંકવામાં આવે છે. ઉદાહરણ તરીકે પાકિસ્તાન કે ચીનની હવાઈ સરહદો પર અસામાન્ય ગતિવિધિ હવાઈ હુમલાનો સંકેત આપી શકે છે.

> સાયરન વગાડવાની સૂચના પહેલા શું ધ્યાને લેવાય છે?

ખતરાની તીવ્રતા:

હુમલાની શક્યતા, હથિયારોનો પ્રકાર (મિસાઈલ, ફાઈટર જેટ, ડ્રોન) અને તેની રેન્જનું મૂલ્યાંકન થાય છે. શું ખતરો વાસ્તવિક છે કે માત્ર શંકાસ્પદ ? (India-Pakistan) તેની ચકાસણી થાય છે.

જનતા પર અસર:

સાયરન વગાડવાથી ગભરાટ ન ફેલાય તે માટે સંદેશા વ્યવહારની રણનીતિ તૈયાર કરાય છે. જો મોક ડ્રિલ (mockdrills) હોય તો અગાઉથી જાહેરાત કરવામાં આવે છે, જેથી લોકો તૈયાર રહે.

સ્થાનિક વહીવટની તૈયારી:

સિવિલ ડિફેન્સ (Civil Defence), પોલીસ અને આપત્તિ વ્યવસ્થાપન ટીમોને સૂચના આપવામાં આવે છે. શેલ્ટર, મેડિકલ સેવાઓ અને બચાવ ટીમોની તૈયારી ચકાસાય છે.

સમય અને સ્થળ:

સાયરન ચોક્કસ વિસ્તારો (જેમ કે સરહદી શહેરો) અથવા આખા દેશમાં વગાડવાનું છે કે નહીં, તે નક્કી થાય છે. ખતરાનાં સમય અને ઝડપ (જેમ કે મિસાઈલની ગતિ) ને ધ્યાનમાં લઈને સાયરનનો સમય નક્કી થાય છે.

ટેકનિકલ તૈયારી:

સાયરન સિસ્ટમ્સ કાર્યરત છે કે નહીં, તેની ચકાસણી થાય છે. સંચાર વ્યવસ્થા (જેમ કે રેડિયો, મોબાઈલ એલર્ટ) તૈયાર હોવી જોઈએ. સંરક્ષણ વિભાગને હવાઈ હુમલાની ખબર રડાર, ગુપ્તચર, સેટેલાઈટ અને આંતરરાષ્ટ્રીય સહયોગ દ્વારા મળે છે. સાયરન વગાડવાની સૂચના આપતા પહેલા ખતરાની ગંભીરતા, જનતા પર અસર અને વહીવટી તૈયારીઓ ધ્યાને લેવાય છે.

ભારતીય સંરક્ષણ દળો દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતા રડારના પ્રકાર :

ઈન્ડિયન ડોપ્લર રડાર (INDRA) શ્રેણી :

INDRA-I : 2D મોબાઈલ સર્વેલન્સ રડાર, લો-લેવલ ટાર્ગેટ શોધવા માટે. ઓટોમેટેડ ટ્રેક-વ્હાઈલ-સ્કેન (TWS), ઈન્ટિગ્રેટેડ IFF અને હાઈ-સ્પીડ ટાર્ગેટ શોધવા માટે હાઈ સ્કેન રેટ ધરાવે છે. ભારતીય વાયુસેના 30 INDRA-I નો ઉપયોગ કરે છે અને સેના પણ ઘણા ધરાવે છે.

INDRA-II : ગ્રાઉન્ડ-કંટ્રોલ્ડ ઈન્ટરસેપ્શન માટે 2D રડાર. પલ્સ કમ્પ્રેશનનો ઉપયોગ કરીને ગ્રાઉન્ડ ક્લટરમાં લો-ફ્લાઈંગ એરક્રાફ્ટ શોધે છે. રેન્જ 90 કિમી, ઊંચાઈ 35 મીટરથી 3000 મીટર.

આ પણ વાંચો - India-Pak Tension: યુદ્ધના ભણકારા વચ્ચે દિલ્હી પોલીસ સ્ટેશન પહોંચ્યું LRAD સિસ્ટમ

રાજેન્દ્ર રડાર:

આકાશ એર ડિફેન્સ સિસ્ટમનું મુખ્ય ફાયર કંટ્રોલ સેન્સર છે. પેસિવ ઈલેક્ટ્રોનિકલી સ્કેન્ડ એરે (PESA) રડાર, જે આકાશ મિસાઈલને ટાર્ગેટ સુધી ગાઈડ કરે છે. 64 ટાર્ગેટ ટ્રેક કરી શકે છે અને 4 ટાર્ગેટ સાથે એકસાથે એન્ગેજ કરી શકે છે. રેન્જ 80 કિમી, ઊંચાઈ 18 કિમી.

સેન્ટ્રલ એક્વિઝિશન રડાર (3D-CAR):

S-બેન્ડ 3D રડાર, બે વેરિઅન્ટ્સ:

રોહિણી : ભારતીય વાયુસેના માટે, 180 કિમીથી વધુ રેન્જ, લો-એલ્ટિટ્યૂડ અને સુપરસોનિક (Mach 3થી વધુ) ટાર્ગેટ શોધે છે.

રેવતી : ભારતીય નૌકાદળ (Indian Navy) માટે, શિપ-બોર્ન 3D સર્વેલન્સ રડાર, એરસ્પેસ અને સી સરફેસ ટાર્ગેટ શોધે છે. ડિજિટલ રિસિવર અને પ્રોગ્રામેબલ સિગ્નલ પ્રોસેસર સાથે હાઈ રિઝોલ્યૂશન આપે છે.

સ્વાતિ વેપન લોકેટિંગ રડાર (WLR):

C-બેન્ડ પલ્સ ડોપ્લર રડાર, દુશ્મનની આર્ટિલરી, મોર્ટાર અને રોકેટ ફાયરનું મૂળ સ્થાન શોધે છે. 40 કિમી રેન્જ (રોકેટ્સ માટે), 7 ટાર્ગેટ એકસાથે ટ્રેક કરે છે. LOC પર ઉપયોગી.

સોર્ડફિશ લોંગ રેન્જ ટ્રેકિંગ રડાર (LRTR):

બેલિસ્ટિક મિસાઈલ ડિફેન્સ (BMD) માટે AESA રડાર, ઈઝરાયેલનાં ગ્રીન પાઈન રડારનું ડેરિવેટિવ. 600 કિમીથી વધુ રેન્જ, બેલિસ્ટિક મિસાઈલ ટ્રેકિંગ માટે વપરાય છે.

અરુધ્રા મિડિયમ પાવર રડાર (MPR):

4D AESA રડાર, 300 કિમીથી વધુ રેન્જ, ફાઈટર એરક્રાફ્ટથી લઈને બેલિસ્ટિક મિસાઈલ સુધીનાં ટાર્ગેટ ટ્રેક કરે છે. 360° કવરેજ, સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છ વિસ્તારમાં ઉપયોગ.

અશ્વિની લો-લેવલ ટ્રાન્સપોર્ટેબલ રડાર (LLTR):

4D AESA રડાર, 200 કિમી રેન્જ, લો-લેવલ એર ટાર્ગેટ ટ્રેક કરે છે. ભારતીય વાયુસેનાં માટે 18 રડારનો ઓર્ડર.

PJT-531 બેટલફિલ્ડ સર્વેલન્સ રડાર (BFSR-SR):

મેન-પોર્ટેબલ 2D શોર્ટ-રેન્જ રડાર, LOC પર ઉપયોગી. J-બેન્ડમાં 21 ફ્રિક્વન્સીઝ પર કામ કરે છે, રેન્જ 10-20 કિમી (વાહનો અને માણસો માટે). ઈન્ડોનેશિયા અને સુદાનને નિકાસ.

અશ્લેષા લો-લેવલ લાઈટવેઈટ રડાર (LLLWR):

3D લો-લેવલ સર્વેલન્સ રડાર, હેલિકોપ્ટર, ફાઈટર્સ અને UAVs જેવા ટાર્ગેટ શોધે છે. રેન્જ 50-100 કિમી, ઊંચાઈ 10-15 કિમી.

ભારણી લો-લેવલ લાઈટવેઈટ રડાર (LLLR):

2D પોર્ટેબલ રડાર, પર્વતીય વિસ્તારોમાં UAVs, હેલિકોપ્ટર, અને લો-એલ્ટિટ્યૂડ ટાર્ગેટ શોધવા માટે. રેન્જ 30-50 કિમી.

એરોસ્ટેટ રડાર:

ઈઝરાયેલથી ખરીદેલ EL/M-2083 લોંગ-રેન્જ એરોસ્ટેટ રડાર, કચ્છ સેક્ટરમાં ઉપયોગ. 15,000 ફૂટ ઊંચાઈએ 1000 કિગ્રા પેલોડ ઉપાડે છે, લો-લેવલ રડાર કવરેજ આપે છે.

નેટ્રા AEW&C રડાર:

3D AESA રડાર, ERJ 145 એરક્રાફ્ટ પર માઉન્ટેડ, એરબોર્ન અર્લી વોર્નિંગ એન્ડ કંટ્રોલ સિસ્ટમ (AEW&C) માટે. રેન્જ 200-300 કિમી.

ઉત્તમ AESA રડાર:

HAL તેજસ Mk1 એરક્રાફ્ટ માટે મલ્ટીફંક્શન રડાર, EL/M-2032થી ડેરિવ્ડ. ફાયર કંટ્રોલ અને એર-ટુ-એર/એર-ટુ-ગ્રાઉન્ડ ટાર્ગેટિંગ માટે.

એડવાન્સ્ડ ઈલેક્ટ્રોનિકલી સ્કેન્ડ એરે (AESA) રડાર:

તેજસ ફાઈટર એરક્રાફ્ટ માટે વિકસાવવામાં આવેલ, 100થી વધુ સિસ્ટમ્સનો ઓર્ડર. ઈલેક્ટ્રોનિક બીમ સ્ટીયરિંગ, લો રડાર ક્રોસ-સેક્શન ટાર્ગેટ શોધે છે.

એડવાન્સ્ડ એર ડિફેન્સ ફાયર કંટ્રોલ રડાર (ADFCR):

L70 એર ડિફેન્સ ગન માટે AESA ફાયર-કંટ્રોલ રડાર.

કેટલા પ્રકારના રડાર?

ઉપરોક્ત યાદીમાં 15 મુખ્ય પ્રકારનાં રડારનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે, જેમાં INDRA, રાજેન્દ્ર, 3D-CAR (રોહિણી, રેવતી), સ્વાતિ, સોર્ડફિશ, અરુધ્રા, અશ્વિની, PJT-531, અશ્લેષા, ભારણી, એરોસ્ટેટ, નેટ્રા, ઉત્તમ, AESA, અને ADFCR નો સમાવેશ થાય છે. આ ઉપરાંત, DRDO અને LRDE દ્વારા વિકસાવવામાં આવેલા અન્ય નાના રડાર સિસ્ટમ્સ (જેમ કે ગ્રાઉન્ડ પેનિટ્રેશન રડાર, કોસ્ટલ સર્વેલન્સ રડાર) પણ ઉપયોગમાં છે, જેની સંખ્યા ચોક્કસ હેતુઓ અનુસાર વધી શકે છે.

આ પણ વાંચો - Civil Defense Mock Drill : સિવિલ ડિફેંસ મૉક ડ્રિલનો શું છે ઉદ્દેશ્ય ? કેમ છે જરૂરી ? વાંચો વિગતે