Islamic terrorism : વિચારધારાનો વાયરલ ચેપ — આસ્થાના નામે થયેલું ધર્મનું અપહરણ

દિલ્હી વિચારધારાથી વિસ્ફોટ સુધી : કેવી રીતે શિક્ષિત યુવાનો 'રેડિકલ આઈડિયા'ના શિકાર બની રહ્યા છે.

દિલ્હીની શાંત વિસ્તાર લાલકિલ્લા બજારમાં થયેલા તાજેતરના વિસ્ફોટે માત્ર ધ્વનિ પ્રદૂષણ કે ધૂળ જ નથી ફેલાવી, પણ આપણા સામૂહિક અસ્તિત્વમાં એક ઘા કર્યો છે. આ ઘા દેખાતો નથી, પણ વિચારધારાનો છે. આધુનિક યુગમાં આતંકવાદ હવે AK-47ના અવાજથી નહીં, પણ સ્માર્ટફોનના સ્ક્રીન પર ફેલાતા ઝેરી પ્રચાર દ્વારા લડાઈ રહ્યો છે.

ધર્મ, રાજકારણ અને સંસ્કૃતિના ગેરમાર્ગે દોરાયેલા સંયોજનથી ઉપજેલો આ આતંક હવે વૈશ્વિક સ્તરે સમાજોના નૈતિક અને રાજકીય માળખાને હચમચાવી રહ્યો છે. છેલ્લા બે-ત્રણ દાયકામાં “ઇસ્લામિક આતંકવાદ” વધુ જટિલ બન્યો છે — જ્યાં ધર્મના નામે ચાલી રહેલી લડાઈ માત્ર શારીરિક હુમલાઓ સુધી સીમિત નથી, પણ માનસિક અને આદર્શના સ્તરે ઘૂસણખોરી રૂપે સમાજના વિચારો, મૂલ્યો અને નીતિઓ સુધી ફેલાઈ ગઈ છે.

Islamic terrorism :  વૈશ્વિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં ઇસ્લામિક આતંકવાદ

ગયા દાયકામાં  Islamic State in Iraq and Syria. -આઇએસઆઇએસ (ISIS), અલ-કાયદા અને બોકો હરામ જેવા સંગઠનોએ બતાવ્યું છે કે “જિહાદ” હવે ભૌગોલિક સીમાઓમાં બંધાયેલું નથી. ઇન્ટરનેટ અને સોશિયલ મીડિયાએ આતંકવાદીઓને એક વૈશ્વિક મંચ આપ્યું છે, જે માહિતી, પ્રચાર અને માનસિક યુદ્ધ દ્વારા સંચાલિત થાય છે. વિલિયમ મેકકેન્ટ્સના શબ્દોમાં, “ઇસ્લામિક આતંકવાદ હવે માત્ર રાજકીય સત્તા મેળવવાનું સાધન નથી, પરંતુ ઓળખ અને અસ્તિત્વ માટેની લડાઈ બની ગયો છે.” આત્મઘાતી હુમલાઓથી લઈને ઓનલાઇન રેડિકલાઇઝેશન અને “લોન વૂલ્ફ” હુમલાખોરો સુધી, આ વિચારધારા આજે વિવિધ સ્વરૂપોમાં પ્રગટ થાય છે.

Islamic terrorism: વૈશ્વિક આતંકવાદની વર્તમાન સ્થિતિ

ઇન્ટરનેશનલ સેન્ટર ફોર કાઉન્ટર-ટેરરિઝમ (ICCT)ના અહેવાલ મુજબ, આઇએસઆઇએસનું કેન્દ્રિય પ્રભુત્વ ઘટ્યું હોવા છતાં, તેની વૈચારિક અસર અને નેટવર્ક હજુ સક્રિય છે. ખાસ કરીને આફ્રિકાના **“સાહેલ પ્રદેશ”**માં—જેમાં માલી, નાઇજર, બુરકીના ફાસો, ચાડ અને મૌરિટાનિયા જેવા દેશો આવે છે—આતંકવાદી પ્રવૃત્તિઓમાં નોંધપાત્ર વધારો જોવા મળે છે. 2024માં વિશ્વભરના કુલ આતંકવાદી મૃત્યુઓમાંના 51% સાહેલમાં નોંધાયા, જે દર્શાવે છે કે આતંકવાદ હવે મધ્યપૂર્વથી ખસીને નવા ભૂગોળીય કેન્દ્રોમાં ફેલાઈ રહ્યો છે.

યુરોપ અને અમેરિકા જેવા દેશોમાં થતા નાના પાયે હુમલાઓ પશ્ચિમ સમાજ માટે એક નવો પડકાર બની રહ્યા છે. બ્રિટનમાં 7/7 લંડન બોમ્બિંગ (2005) અને માન્ચેસ્ટર એરિના બોમ્બિંગ (2017) જેવી ઘણી ઘટનાઓ ઇસ્લામિસ્ટ આતંકવાદીઓ દ્વારા થઈ છે, જેમાં મોટા ભાગના હુમલાખોરો અલ-કાયદા કે ISISથી પ્રેરિત “લોન વુલ્ફ” કે નાના સેલ હતા. બ્રિટિશ સુરક્ષા એજન્સી MI5ના જણાવ્યા મુજબ 2017 પછી 40થી વધુ ઇસ્લામિસ્ટ પ્લોટ નિષ્ફળ કરવામાં આવ્યા છે. યુરોપમાં, ખાસ કરીને ફ્રાન્સમાં, 2015ના પેરિસ હુમલાઓ અને શિક્ષક સેમ્યુઅલ પેટીની હત્યા જેવી ઘટનાઓ ઇસ્લામિક રેડિકલિઝમના ઘાતક સ્વરૂપોનો સામનો કરવાના પડકારો રજૂ કરે છે.

ભારતમાં રેડિકલાઇઝેશન: એક વાસ્તવવાદી દૃષ્ટિ

'અમારું ઘર', 'તમારું રાજ્ય', અને 'તેમનું જિહાદ'

કલ્પના કરો: આફ્રિકાના સાહેલ પ્રદેશમાં માલીનો 19 વર્ષનો યુવાન અહમદ, જે પોતાના ગામમાં શિક્ષક બનવા માગતો હતો. પરંતુ બેરોજગારી અને સરકાર પ્રત્યેનો ગુસ્સો તેને સોશિયલ મીડિયા પર 'અલ-કાયદા'ના એક અદ્રશ્ય ભરતીકાર (Invisible Recruiter) સુધી લઈ જાય છે. બ્રિટનમાં, નર્સિંગનો અભ્યાસ કરતી 24 વર્ષીય ઝૈના, ધાર્મિક સંગઠનના માધ્યમથી 'ખલીફા'ની સ્થાપનાના સપનામાં રાચવા લાગે છે. આ બંને યુવાનો અલગ ખંડમાં રહે છે, પરંતુ તેમને જોડનારો વાયર એક જ છે: સાલાફી-જિહાદી વિચારધારા. આ વૈશ્વિક નેટવર્ક બતાવે છે કે 'જિહાદ' હવે કોઈ ચોક્કસ સરહદ પરનો સંઘર્ષ નથી, પણ એક વૈચારિક 'પેન્ડેમિક' (ચોતરફ ફેલાયેલો રોગચાળો) છે.

ભારતમાં મુસ્લિમ સમુદાયમાં રેડિકલાઇઝેશનની પ્રક્રિયા જટિલ છે. રેડિકલાઇઝેશન એ એવી પ્રક્રિયા છે જેમાં કોઈ વ્યક્તિ ધીમે ધીમે આત્યંતિક વિચારધારાનો અનુયાયી બની જાય છે. ઓનલાઇન પ્રચાર, સોશિયલ મીડિયા પ્રોપેગાન્ડા, ફંડિંગ ચેનલ્સ અને આંતરરાષ્ટ્રીય સંગઠનોના પ્રભાવથી ઘણા યુવાનો ખોટા માર્ગે વળી રહ્યા છે.

દિલ્હી બોમ્બ બ્લાસ્ટ અને શિક્ષિત યુવાનો

તાજેતરના દિલ્હી બોમ્બ બ્લાસ્ટના કિસ્સાએ ફરી એકવાર આ પ્રશ્નને ઉઠાવ્યો છે કે શિક્ષણ મેળવેલા યુવાનો કેમ આતંકવાદી સંગઠનોના શિકાર બની જાય છે. આ હકીકત બતાવે છે કે આતંકવાદ હવે અજ્ઞાનતાનું નહિ, પણ 'જ્ઞાનના ગેરઉપયોગ'નું પરિણામ છે. શિક્ષિત મગજ તાર્કિક હોય છે, પણ જ્યારે તે અંધવિશ્વાસ અને ખોટી ધાર્મિક વ્યાખ્યાઓમાં ફસાઈ જાય છે, ત્યારે તર્કશક્તિને બદલે ધર્મઝનૂનનું ફિલ્ટર (Filter of Fanaticism) બેસી જાય છે. તે બેરોજગારી અને સામાજિક અસમાનતાને ઈસ્લામ પર થયેલા 'અન્યાય' તરીકે જુએ છે. આતંકવાદી સંગઠનો હવે યુનિવર્સિટીના કેમ્પસમાં 'આઈડિયા'ના બોમ્બ ફેંકી રહ્યા છે, જે ભૌતિક વિસ્ફોટ પહેલાં યુવાન મગજમાં થાય છે.

ઇસ્લામિક આતંકવાદનો મૂળભૂત આધાર: ધાર્મિક વિચારધારાનો દુરુપયોગ

ઇસ્લામિક આતંકવાદનો મૂળભૂત આધાર ખોટી ધાર્મિક સમજણ અને રાજકીય લાભ માટે ઘડાયેલા નેરેટિવ્સમાં છુપાયેલો છે. વિશ્વભરમાં ISIS, અલ-કાયદા, લશ્કર-એ-તૈયબા જેવા સંગઠનો ધર્મના નામે અવિરત હિંસા ચલાવી રહ્યા છે.

• સામાજિક-આર્થિક પડકારો: ભારતીય મુસ્લિમ સમુદાયનો એક હિસ્સો શિક્ષણ, રોજગારી અને રાજકીય પ્રતિનિધિત્વમાં પછાત છે. આ અસમાનતાઓને દૂર કરવા જાગૃતિ લાવવાને બદલે કહેવાતા ઇસ્લામિક ધર્મગુરુઓ આ મુદ્દે અસંતોષની આગને હવા આપી સમુદાયને ભડકાવે છે.

• ધાર્મિક ગ્રંથોનો ગેરઉપયોગ: ઇસ્લામના નામે હિંસક “જિહાદ”નો પ્રચાર કરતા કેટલાક સંગઠનો અને વ્યક્તિઓ ધાર્મિક ગ્રંથોનો ખોટો અર્થઘટન કરીને યુવાનોને રેડિકલ બનાવે છે. આ બાબતની ટીકા કરવામાં ડરવાની જરૂર નથી, કારણ કે આ સમસ્યાનો મૂળ સ્રોત  ધર્મ નહીં, પરંતુ તેનો ગેરઉપયોગ છે.

'ધર્મનું રક્ષણ' કે 'માનવતાનું સંરક્ષણ'? - આગળનો માર્ગ

આતંકવાદની નિંદા કરવી અને તેનો વિરોધ કરવો કોઈ એક ધર્મ અથવા સમુદાયની જવાબદારી નથી, પરંતુ સમગ્ર માનવજાતિની નૈતિક ફરજ છે. 26/11, ઉરી, પુલવામા કે તાજેતરના દિલ્હી બ્લાસ્ટ જેવી હિંસક ઘટનાઓ પછી મુસ્લિમ સમુદાયના અનેક વિદ્વાનો, ધાર્મિક સંસ્થાઓ — જેમ કે જમિયત ઉલેમા-એ-હિન્દ અને દારુલ ઉલૂમ દેવબંદ — દ્વારા આતંકવાદને ઈસ્લામ-વિરોધી ગણાવી સ્પષ્ટ નિંદા કરવામાં આવી છે.

પરંતુ, આ વિરોધ અપેક્ષાએ ઘણો ઓછો છે. સામાજિક દબાણ કે ગેરસમજના કારણે અનેક સ્થળોએ આતંકવાદ સામેનો અવાજ પૂરતો ઉંચો ઊઠતો નથી. પરિણામે, વિરોધની અસરમાં ખોટ પડે છે અને આ ચૂપકીદી આતંકવાદી વિચારધારાને અનાયાસ સહારો આપી દે છે. આ પરિસ્થિતિ માત્ર રાષ્ટ્ર માટે નહીં, મુસ્લિમ સમુદાયની પોતાની પ્રગતિ અને શાંતિપૂર્ણ ઓળખ માટે પણ ખતરનાક છે.

સમસ્યાનો ઉકેલ માત્ર પોલીસની રેડ કે રાજકીય આરોપ-પ્રત્યારોપમાં નથી. તે આપણા સૌના સામૂહિક 'વિવેક' (Conscience) માં છે. આતંકવાદ સામે લડવાની શરૂઆત આપણા ઘર, ધાર્મિક સંસ્થાઓ અને સોશિયલ મીડિયાની ચર્ચાઓથી થવી જોઈએ.

સમુદાયના યુવાનો અને નેતાઓએ આતંકવાદને માત્ર ઈસ્લામ-વિરોધી ગણાવીને અટકવું ન જોઈએ, પણ આ વિચારધારાને 'બળવો' (Internal Rebellion) ગણાવી, તેનું રાજકીય-ધાર્મિક 'બહિષ્કરણ' (Excommunication) કરવું જોઈએ.

સોમાલી-ડચ ચિંતક આયાન હિર્સી આલીના શબ્દોને યાદ કરીએ: “આતંકવાદ એ ધર્મનું અપહરણ છે, જે હિંસા અને ભયના નામે સમાજની નસોમાં ઝેર ફેલાવે છે. તેનો સામનો ફક્ત શસ્ત્રોથી નહીં, પણ સત્ય, ખુલ્લી ચર્ચા અને એકતાના અડગ નિશ્ચયથી જ થઈ શકે છે.”

સવાલ એ નથી કે આપણે આતંકવાદને ક્યારે હરાવીશું, સવાલ એ છે કે આપણે વિચારધારાના આ અપહરણને રોકવા માટે ક્યારે 'આપણી' વાર્તા - પ્રેમ, શાંતિ અને તર્કની વાર્તા - કહેવાનું શરૂ કરીશું.