રશિયા સાથેની 'દોસ્તી' પર ટ્રમ્પની ધમકીથી ભારત માટે ચાર મોટા પડકાર

• ‘રશિયા સાથેની દોસ્તી’ પર ટ્રમ્પની ધમકીથી ભારત માટે ઉભા થયા ચાર મોટા જોખમો

અમેરિકી રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે ભારત પર 1 ઓગસ્ટથી 25% ટેરિફ લાદવાની જાહેરાત કરી છે, જે ભારતથી અમેરિકા જતી નિકાસ પર લાગુ થશે. આ ઉપરાંત, રશિયાથી તેલ અને સૈન્ય ઉપકરણોની ખરીદીને કારણે ભારત પર વધારાનો દંડ પણ લાદવામાં આવશે. ટ્રમ્પનું કહેવું છે કે ભારતની રશિયા સાથેની આર્થિક નિકટતા યુક્રેન યુદ્ધમાં રશિયાને ટેકો આપે છે, જેના માટે ભારતે “દંડ” ભોગવવો પડશે. આ ધમકી એવા સમયે આવી છે જ્યારે ભારત અને અમેરિકા વચ્ચે ટ્રેડ ડીલ પર મહિનાઓથી વાતચીત ચાલી રહી હતી, પરંતુ 1 ઓગસ્ટની ડેડલાઈન પહેલાં કોઈ સમજૂતી થઈ શકી નથી. ટ્રમ્પની આ ધમકીથી ભારત માટે ચાર મોટા જોખમો ઊભા થયા છે, જે આર્થિક, સૈન્ય અને ભૂ-રાજનૈતિક સ્તરે પડકારો ઊભા કરી શકે છે.

1. રક્ષા જરૂરિયાતો પર સંકટ

દિલ્હીની જવાહરલાલ નેહરુ યુનિવર્સિટીના રશિયા અને મધ્ય એશિયા અભ્યાસ કેન્દ્રના એસોસિયેટ પ્રોફેસર ડૉ. રાજન કુમારના જણાવ્યા મુજબ, “જો ટ્રમ્પ તેલની ખરીદી પર અડગ રહે, તો ભારત થોડું ઝૂકી શકે છે. હાલમાં ભારત પોતાની કુલ તેલ આયાતનો 40% રશિયાથી ખરીદે છે, જેને ટ્રમ્પના દબાણને કારણે 20% સુધી ઘટાડી શકે છે.” આનો સંકેત પેટ્રોલિયમ મંત્રી હરદીપ સિંહ પુરીએ એનર્જી ટોક 2025માં આપ્યો હતો, જ્યાં તેમણે કહ્યું, “ભારત કોઈ દબાણમાં નથી. અમારું તેલ આયાત કોઈ એક દેશ પર નિર્ભર નથી અને જો કોઈ સમસ્યા આવશે તો અમે તેને સંભાળી લઈશું.”

જોકે, સૈન્ય ઉપકરણોની ખરીદીના મામલે ભારત ટ્રમ્પની ધમકી સામે ઝૂકે તેવી શક્યતા ઓછી છે. ડૉ. કુમારના મતે, “ટ્રમ્પ ઇચ્છે છે કે ભારત રશિયાને બદલે અમેરિકાથી શસ્ત્રો ખરીદે, પરંતુ રશિયા ફક્ત શસ્ત્રો જ નહીં, ટેક્નોલોજી પણ આપે છે, જ્યારે અમેરિકા ટેક્નોલોજી શેર કરતું નથી. ઉપરાંત, ઓપરેશન સિંદૂર બાદ ભારતની જનતામાં અમેરિકા વિરુદ્ધ નકારાત્મક લાગણી વધી છે, જેના કારણે સરકાર જનમાનસની વિરુદ્ધ જઈ શકે નહીં.”

2. સૈન્ય ઉપકરણોની જાળવણીનું સંકટ

રક્ષા વિશ્લેષક રાહુલ બેદીના જણાવ્યા મુજબ, “ભારતના 60-70% સૈન્ય ઉપકરણો યુએસએસઆર અથવા રશિયા પાસેથી આવેલા છે. આ શસ્ત્રોની જાળવણી, સર્વિસિંગ અને સ્પેરપાર્ટ્સના અપગ્રેડ માટે ભારત સંપૂર્ણપણે રશિયા પર નિર્ભર છે. નવા ઉપકરણો ન લેવાય તો પણ આગામી 10 વર્ષ સુધી જૂના ઉપકરણોની જાળવણી રશિયા વિના મુશ્કેલ છે.” 1971ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ દરમિયાન સોવિયેત યુનિયને ભારતને રાજનૈતિક અને સૈન્ય સમર્થન આપ્યું હતું, જ્યારે અમેરિકા ઐતિહાસિક રીતે પાકિસ્તાનની નજીક રહ્યું છે. આવી સ્થિતિમાં રશિયા સાથેના સંબંધો બગાડવા ભારત માટે જોખમી સાબિત થઈ શકે છે.

3. રશિયા-ચીન-પાકિસ્તાનની નિકટતાનું જોખમ

ટ્રમ્પના દબાણમાં ભારત રશિયાથી દૂર થશે તો રશિયાની ચીન પર નિર્ભરતા વધશે, જે ભારત માટે ભૂ-રાજનૈતિક રીતે નુકસાનકારક હશે. રશિયાના કુલ તેલ નિકાસનો 47% ચીનને જાય છે, અને ચીન-પાકિસ્તાનની નિકટતા વધવાથી ભારતના વ્યૂહાત્મક હિતોને નુકસાન થઈ શકે છે. ડૉ. રાજન કુમારના મતે, “ભારત ચીન-પાકિસ્તાનની દોસ્તીથી પહેલેથી જ પરેશાન છે. રશિયાને ચીનની નજીક જવા દેવું ભારતના હિતમાં નથી.” આ ઉપરાંત, રશિયાથી દૂરી ભારતના ચાબહાર પ્રોજેક્ટ અને ઉત્તર-દક્ષિણ કોરિડોરને અટકાવી શકે છે, જે ઈરાન સાથેના સંબંધો માટે મહત્ત્વના છે.

4. અમેરિકા પર અવિશ્વાસ અને રશિયા સાથેની ઐતિહાસિક દોસ્તી

ભારતની જનતામાં અમેરિકા પ્રત્યે ઐતિહાસિક અવિશ્વાસ રહ્યો છે. 1998ના પરમાણુ પરીક્ષણ બાદ અમેરિકાએ ભારત પર પ્રતિબંધો લાદ્યા હતા, જ્યારે રશિયાએ નહોતા. રશિયામાં છેલ્લા 23 વર્ષથી વ્લાદિમીર પુતિનનું શાસન ભારત પ્રત્યે નીતિગત સ્થિરતા દર્શાવે છે, જ્યારે અમેરિકામાં સત્તા પરિવર્તન સાથે નીતિઓ બદલાય છે. ઉદાહરણ તરીકે 2021માં અમેરિકાએ અફઘાનિસ્તાનમાંથી અચાનક સૈન્ય પાછું ખેંચી લીધું, જેનાથી ભારતના અફઘાનિસ્તાનમાંના રોકાણોને નુકસાન થયું. રાહુલ બેદીના જણાવ્યા મુજબ, “અમેરિકી શસ્ત્રો અપનાવવા મોંઘા અને સમય માંગી લે છે. ભારત 1960ના દાયકાથી રશિયન ઉપકરણોનો ઉપયોગ કરે છે, અને અચાનક અમેરિકી ઉપકરણોમાં શિફ્ટ થવું મુશ્કેલ છે.”

શું હોઇ શકે ભારતની વ્યૂહરચના

ટ્રમ્પના ટેરિફ અને દંડની ધમકીથી બચવા ભારત પાસે મર્યાદિત વિકલ્પો છે. તેલ આયાતના કિસ્સામાં ભારત સાઉદી અરેબિયા અને ઈરાન જેવા દેશો તરફ વળી શકે છે, પરંતુ રશિયન તેલની સસ્તી કિંમતોનો વિકલ્પ શોધવો મુશ્કેલ છે. 2022-24 દરમિયાન ભારતે રશિયાથી 132 અબજ ડોલરનું કાચું તેલ ખરીદ્યું, જે યુદ્ધ પહેલાં 2.5 અબજ ડોલર હતું. રક્ષા ક્ષેત્રે, ભારત રશિયા સાથેના લાંબા ગાળાના સંબંધોને જાળવી રાખવાનો પ્રયાસ કરશે, કારણ કે અમેરિકી શસ્ત્રોની ખરીદી મોંઘી અને જટિલ છે. આ ઉપરાંત, ભારત યુરોપ અને મધ્ય પૂર્વ સાથે વેપાર સંબંધોને મજબૂત કરીને ટેરિફની અસર ઘટાડવાનો પ્રયાસ કરી શકે છે.

ટ્રમ્પની 25% ટેરિફ અને રશિયા સાથેની દોસ્તી પર દંડની ધમકી ભારત માટે ગંભીર પડકારો ઊભા કરે છે. રક્ષા જરૂરિયાતો, સૈન્ય ઉપકરણોની જાળવણી, રશિયા-ચીન-પાકિસ્તાનની વધતી નિકટતા અને અમેરિકા પ્રત્યેનો અવિશ્વાસ આ જોખમોને વધુ જટિલ બનાવે છે. ભારત રશિયાથી તેલ આયાત ઘટાડી શકે પરંતુ સૈન્ય સહયોગમાં રશિયા સાથેના સંબંધો જાળવી રાખશે. ભારતની સ્વતંત્ર વિદેશ નીતિ અને રશિયા સાથેની ઐતિહાસિક દોસ્તીને કારણે ટ્રમ્પના દબાણ સામે સંપૂર્ણ ઝૂકવું અશક્ય લાગે છે. ભારતે નવા વેપાર બજારો અને વૈકલ્પિક તેલ સપ્લાયર્સ શોધીને આ પડકારોનો સામનો કરવો પડશે, જેથી આર્થિક અને ભૂ-રાજનૈતિક સ્થિરતા જળવાઈ રહે.

આ પણ વાંચો- ‘હિન્દુ ક્યારેય આતંકવાદી ન હોઈ શકે, હિન્દુ આતંકવાદની થિયરી કોંગ્રેસની રચના’: રાજ્યસભામાં અમિત શાહનો હુંકાર