Vishal Dave 
કુદરતી આફતોમાં જયારે કોમ્યુનિકેશનના તમામ માધ્યમો નિષ્ફળ થાય ત્યારે સદીઓ પહેલા શોધાયેલો હેમ રેડીયો અસરકારક કામગીરી બજાવે છે. સવાલ એ થાય કે એવું તે શું છે હેમ રેડિયોમાં અને આખરે આ હેમ રેડિયો છે શું ? હેમ રેડિયોને સાદી ભાષામાં સમજાવીએ તો આ એક એવું વાયરલેસ ઉપકરણ છે કે જેના દ્વારા વિશ્વના કોઈ ખૂણે વાત કરવા અને મેસેજ મોકલવા માટે વીજ પુરવઠો, સંચાર સાધનો કે નેટની જરૂર નથી. આ માટે માત્ર જરૂરી છે એક ખાસ પ્રકારનો રેડિયો, એન્ટીના અને કારની ૧૨ વોલ્ટની બેટરી. ઇન્ટરનેટના વળગણના યુગમાં પણ જ્યારે સુનામી, તૌકતે જેવું વાવાઝોડુ, ભૂકંપ કે જળપ્રલય સર્જાય અને ઉપગ્રહ આધારિત સંદેશાવ્યવહાર ઠપ્પ થાય ત્યારે સેટેલાઇટ ફોન કે નેટ કામ લાગતા નથી તે પણ એટલી જ કડવી વાસ્તવિકતા છે. આવા સમયે છેલ્લી એક સદીથી એક હોબી રૂપે સચવાય રહેલો હેમ રેડિયો એટલે કે એમેચ્યોર રેડિયો જ માનવજીવન બચાવવા અને રાહત કામગીરી માટે સંકટ સમયની સાંકળ પુરવાર થયો છે. હવે તો હેમ રેડિયોના માધ્યમે ફક્ત વાતચીત જ નહીં ઇ-મેઇલ થઈ શકે છે તે પણ નેટની સુવિધા વગર.
લગભગ 38 વર્ષથી હેમ રેડિયો ઓપરેટર તરીકે કામ કરતા અધિર સૈયડ તેમનો અનુભવ ગુજરાત ફર્સ્ટ સાથે શેયર કરતા કહે છે કે દેશ વિદેશમાં મિત્રો બનાવવાથી માંડી ભૂકંપ,પુર , વાવાઝોડા જેવી હોનારતના સમયે માનવસેવા કરવા માટેનું ઉત્તમ સાધન એ આ હેમ રેડિયો છે. તેમાં ટેકનિકલ નોલેજનો ભરપૂર ઉપયોગ કરી શકાય છે. ઇલેક્ટ્રોનિકના ક્ષેત્રમાં આજે જાપાનને કોઇ મ્હાત નથી આપી શકતું તેનું એકમાત્ર કારણ એ છે કે જાપાનના કુલ વસ્તીના 85 ટકા કરતા વધુ લોકો હેમ રેડિયો ઓપરેટર છે.
વિશ્વમાં ઘટેલી અનેક આપદાઓ અને યુદ્ધોમાં હેમ રેડીયોની સેવા નોંધપાત્ર બની રહી છે. ભારતમાં પણ હેમ રેડીયો સ્ટેશનો ઓપરેટ કરતા અનેક સાહસિકો છે. એક દોઢ દાયકા પહેલા જ્યારે ભયાનક સુનામી ત્રાટક્યું હતું. ત્યારે સમગ્ર દેશની હેમ કોમ્યુનિટી ભારે મદદરૂપ બની હતી. ગુજરાતથી પણ એક ટીમ ગઈ હતી. ઉત્તરાખંડમાં જળપ્રલય આવ્યો ત્યારે પણ રાજકોટ ગુજરાતમાંથી ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટની ટીમના ભાગરૂપે હેમ રેડિયો ઓપરેટરોની મદદ લેવાઈ હતી.
એક સદીથી પણ વધુ પહેલાનો આ હેમ રેડીયોનો ઇતિહાસ ઘણો જ રોચક છે. ઇ.સ. ૧૮૮૮માં રેડીયોવેવ (ઇલેકટ્રો મેગ્નેટીક વેવસ)ના અસ્તિતવને પુરવાર કરનાર જર્મન ભૌતિક શાસ્ત્રના વૈજ્ઞાનિક હિનરચ રૂડોલ્ફ હર્ટઝ પરથી તેની તિવ્રતાને માપવા માટેના યુનિટ વેવઝ પર સેકન્ડને હર્ટઝ નામકરણ અપાયું છે. સમયાંતરે આ અંગેના વિસ્તૃત પ્રયોગો થયા હતા. જેમાં ઇ.સ. ૧૯૦૪માં બોસ્ટનમાં ૮ પોલ ઉભા કરી ટ્રાન્સમીશન અને રીસીવર તૈયાર કરી ૮ માઇલ સુધી કોમ્યુનિકેશનનો સફળ પ્રયોગ અને માત્ર બે રહોડસ આઇલેન્ડના યુવાનો દ્વારા ૧૯૦૬માં વાયરલેસ સ્ટેશન દ્વારા કોમ્યુનિકેશનનો પ્રયોગ ઉલ્લેખનીય છે. ત્યાર બાદ પશ્ચિમી દેશોમાં હેમ રેડીયો દ્વારા કોમ્યુનિકેશન કરવાનો ક્રેઝ ઘણા સાહસિક યુવાઓમાં પ્રચલિત બન્યો હતો. વિવિધ કલબો અને સોસાયટીઓ સહીત સેનામાં પણ હેમ રેડીયોનો ઉપયોગ શરૂ થયો હતો. ટાઇટેનિક જહાજની હોનારત બાદ અનિવાર્ય જણાતા અમેરીકન કોંગ્રેસ દ્વારા પ્રાઇવેટ હેમ રેડીયો સ્ટેશન બાબતે મર્યાદાઓ નિશ્ચિત કરતો કાયદો ઇ.સ. ૧૯૧૨માં પસાર કરી અમલી બનાવાયો હતો.
વિશ્વમાં ઘટેલી અનેક આપદાઓ અને યુદ્ધોમાં હેમ રેડીયોની સેવા નોંધપાત્ર બની રહી છે. ભારતમાં પણ હેમ રેડીયો સ્ટેશનો ઓપરેટ કરતા અનેક સાહસિકો છે. હાલના આધુનિક ડિજિટલ ટેકનોલોજીના સમયમાં ગુજરાતનું એકમાત્ર ડિજિટલ કોમ્યુનિકેશનની સુવિધા ધરાવતું હેમ રેડિયો સ્ટેશન રાજકોટમાં પણ છે. જેમાં કુદરતી આફતમાં ઇન્ટરનેટ વિના વાતચીત, ઇ-મેઇલ થઈ શકે છે.
